Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Ҡаҙҙармы, әллә ҡыҙҙармы?..
Халҡыбыҙ йырҙарын бала саҡтан уҡ йотлоғоп тыңлайым. Атайым башҡарғандарын да тыңлап үҫтем. Һүҙҙәре – мәғәнәле, көйҙәре – моңло, күңелгә ятышлы. Шуны төшөндөм: киң таралған, быуаттар, йылдар ауазын, ҡиммәтен, аманатын беҙгә еткергән халыҡ ижадын үҙеңсә борорға, үҙгәртергә ярамай. Был тарихи ерлекте, ысынбарлыҡты, хәл-күренештәрҙе боҙоуға, яңылыш мәғлүмәт биреүгә килтерә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бәғзеләр аңлай ҙа, аңламай ҙа үҙгәртә, һәм был тора-бара ҡәҙимге хәлгә әйләнеп китә.
Һоҡланғыс, моңло тауышлы йырсыбыҙ башҡа­рыуында “Юлдаш”, “Ашҡаҙар” радиоларынан халыҡта ғәйәт киң таралған “Шахта” йыры ошолай яңғырай:
Китә ҡаҙҙар, китә ҡаҙҙар,
Китә ҡаҙҙар Донбасҡа.
Мин дә уйлап торам әле
Шул ҡаҙҙарҙан ҡалмаҫҡа.

Башҡорт иленән ҡаҙҙар Донбасҡа осамы икән? Байтаҡ йылдар әүәл иң тәүҙә шуны уйланым. Икенсенән, атайым “Китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар” тип йырлай торғайны ла баһа!.. Ҡыҙҙар һәм егеттәр Донбасҡа эшкә киткән, һөйгәндәре уларҙан ҡалмаҫҡа теләгән. Гөлнур Яҡупова “Ҡа­тындар” трилогияһының “Бер һөй­гәнем өсөн” өлөшөндә яҙы­уынса: “...Әсәйем элек был көйҙө бошонҡо итеп көйләй торғайны, әле күтәренке кәйеф менән өҙҙөрөп һалды. Ә мин, йөҙ тың­лаған һүҙҙәрҙе “Китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар Донбасҡа” тип эсемдән үҙгәртеп ултырам. Шахта ниңәлер атайымды түгел, ә Донбасс яҡта­рындағы Мәүлиҙә исемле ҡыҙҙы хәтерләттесе?” Тарихи сығанаҡтар раҫлауынса, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Украинаның азат ителгән ра­йондарына Башҡортостандан 152 меңдән ашыу кеше эшкә киткән.
“Йырҙар” китабына (Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1984, 332-се бит) индерелгән “Шахта” (Ш. Маннур һүҙҙәре, халыҡ көйө) йыры ла ошо фекерҙе сағылдыра:
Китә йәнейем, китә йәнейем,
Китә йәнейем Донбасҡа,
Ул китә инде Донбасҡа,
Һүҙ бирҙек ташламаҫҡа.
Шахталарға һин төшөрһөң,
Йырлап күмер киҫерһең.
Әммә мине ныҡ һағынһаң,
Бик һарғайһаң нишләрһең?..
Бик һағынһаң, бик һарғайһаң,
Йөрәккәйең тынмаһа,
Һағыныуҙарың сиктән ашһа,
Саҡыртырһың Донбасҡа...

Күренекле яҙыусы, рухташым, ғәжәп моңло тауышлы, халыҡ йырҙарын яҡшы белгән Таңсул­пан Ғарипова ла: “Китә йәнейем, китә йәнейем, китә йәнейем Донбасҡа”, – тип йырлай. Шулай итеп, “Китә ҡаҙҙар...” тип йырлау ысынбарлыҡҡа тап килмәй.
Шул ыңғайы тағы бер-ике йырға күҙ һалайыҡ. Киң билдәле “Азамат”ты ҡайһы берәүҙәр шулай йырлай:
Алыҫтарҙан ағарып,
ай, күренгән
Ирәндеккәй тауының
аҡ ташы.

“Башҡорт халыҡ ижады” томдарының “Йырҙар” (Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1974) китабына ла тап ошолай, хатта ки “ағарып” һүҙе төшөп ҡалып, тәүге юлда ижек иҫәбен кәметеп инеп киткән... Ирән­деккәйме икән? Аҡ ташымы икән? Аҡ таш алыҫтарҙан ағарып күре­нәме икән? Шундай урынлы һорауҙар тыуа. Баймаҡта ғына түгел, Учалыла ла Ирәндек тауы бар. Әммә Яйыҡ буйында шулай йырлайҙар:
Алыҫтарҙан ағарып,
ай, күренә
Ирәмәлкәй тауҙың аҡ башы.

Нәҡ шулай! Ирәмәл – тәбиғәт ынйыларының ынйыһы! Ҙур Ирәмәлдең бейеклеге – 1582 метр, көньяҡ-көнбайыш тарафтан төньяҡ-көнсығышҡа – 12 саҡрым­ға, көньяҡ-көнсығыштан төньяҡ-көнбайышҡа табан 8 саҡрымға һуҙылған. Башҡорт илендә Йәмә­лекәй тауҙан (Ямантау) ҡала Ирәмәл иң бейек, иң йәмле һәм иң ғәжәп тау! Унда ҡар иртә ята, ҡыш бик ҡалын була һәм июнь аҙаҡтарынаса, июль урталарынаса иреп бөтмәй. Сыуаҡ көн­дәрҙә Ирәмәл Яйыҡ буйынан бик йыраҡтан, йөҙ самаһы саҡ­рымдан ағарып күренә һәм был халыҡ йырында ла сағыла. Шуның өсөн дә “аҡ ташы” тип тү­гел, ә “аҡ башы” тип йырлау дөрөҫ. Был хаҡта мин гә­зит­тә лә, “Ҡан ҡәрҙәштәр төйәге” китабыма (Өфө, “Китап”, 1998) ингән “Иҙел башы – Ирәмәлтау” очеркымда ла яҙып сыҡҡайным. Мәгәр тиҫтә йылдар үтһә лә, йырсыларыбыҙ, йырҙар йыйын­тыҡтарын төҙөүселәребеҙ фәһем дә алмай, быға иғтибар ҙа итмәй. Күрәһең, гәзит- журнал, китап уҡымайҙар. ”Ирәндеккәй” тип йырлауға килгәндә, был – халыҡ йырҙарына, ғөмүмән, йырҙарға ҡәрҙәштәребеҙҙең үҙ төйәгендәге ер-һыу атамаларын ҡушыу күренеше. Арҙаҡлы шәхестәрҙе лә үҙҙәренеке һанап, ерләштереп ҡуялар. Быны әүәл билдәле фольклорсы, филология фәндәре докторы Әхмәт ағай Сөләймәнов та билдәләп үткәйне. Минеңсә, нисек кенә йәнтө­йәгеңде яратһаң да, олуғ күрһәң дә, халыҡ йыр­ҙарына, айырыуса тарихи йыр­ҙарға үҙең теләгәнсә, үҙ бел­дегеңсә үҙгәреш индерергә ярамай.
Шаян йырҙарҙан һаналған, туйҙарҙа, һәр мәжлестә тиерлек йырланған “Күбәләгем”дең бер куплетында күптәр иғтибар бир­мәгән ҡаршылыҡ, мәғәнәһеҙлек бар:
Күбәләктәр бик күп була,
Ләкин осҡаны һирәк.
Үҙеңә тиң күбәләкте,
Күбәләгем, түңәрәгем,
Аҫыл ҡошом, һандуғасым,
Һайлай белергә кәрәк.

Был куплет, ҡыуанысҡа, 1984 йылда нәшер ителгән “Йырҙар” китабына инмәгән. Әммә уны һәр саҡ йыр­лайҙар. Һәммәбеҙгә бил­дәле, күбәләк – төрлө төҫ­тәге ҡуш ҡанатлы, елпелдәп, боролоштар яһап осҡан йән эйәһе. Осоу уға туйыныу, башҡа бөжәк­тәрҙән ҡотолоу өсөн дә мөһим. Белгестәр әйтеүенсә, күбәләктәр илле саҡрым тиҙлек менән меңәр саҡрым ара үтә ала. Кемдер, үрҙәге “Күбәләктәр бик күп була, ләкин осҡаны һирәк” – образ­лылыҡ сараһы, тиер. Эйе, йырҙа образ­лылыҡ ярылып ята. Әммә баштағы ике юлда, сағыш­ты­рыуҙарҙан алда, ысын, тәбиғи күбәләк тураһында һүҙ бара – “Күбәләк гөлдәргә ҡунһа, гөлдәр тирбәлә микән?.. Күбәләккәй гөлгә ҡунған, гөлдә булғас ояһы”. Ә “Осҡаны һирәк” – төп тексҡа үҙ һүҙҙәрен өҫтәүсенең төплө уйламайынса, үҙ белдегенсә хаталаныуы, яңы­лыш, ялған мәғлүмәт биреүе кеүек ҡабул ителә. Ғәмәлдә күбәләктәрҙең осҡаны түгел, ә осмағаны бик һирәк.
Тарихи йырҙар, ер-һыу, тыуған төйәк тураһында йырҙар – ҙур мәғлүмәти сығанаҡ, гәүһәрҙәрҙән аҫылыраҡ хазина. Арҙаҡлы ға­лимыбыҙ Салауат Галин яҙғанса: “Йырҙарҙа беҙ тарихта булып үткән иң мөһим, иң күренекле ваҡиғаларҙың поэтик йылъяҙ­маһын, халыҡ тормошоноң, йола­ларының төрлө яҡлап сағы­лы­шын, уның эстетик һәм фәлсә­фәүи ҡараштарының кәүҙә­ләнештәрен күрәбеҙ”. Шуға ла йыр мираҫына һис кенә лә еңел-елпе ҡарарға ярамай, уға иғтибар ҙа, ихтирам да үтә мөһим. Бай йөкмәткеле, мәғәнәле йыр сыға­рыу, йыр йырлау – тәрән аҡыл, ҙур һәләт емеше. Ул мәғлүмәтле лә, имле лә, фәһемле лә килеш йәшәргә, халҡыбыҙға, үҫмер­ҙәребеҙгә етергә тейеш.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар

Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар 01.04.2019 // Йәмғиәт

Һуңғы ваҡытта ирекмәндәр хәрәкәте беҙҙең тормошобоҙҙа һиҙелерлек урын биләй....

Тотош уҡырға 4 698

Һыу инергә ваҡыт етте...

Һыу инергә ваҡыт етте... 01.04.2019 // Йәмғиәт

6 апрелдә Өфө ҡалаһындағы Үҙәк баҙар янындағы Һалдат күленә килһәгеҙ, үкенмәҫһегеҙ. Унда тәүлек...

Тотош уҡырға 3 826

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә 31.03.2019 // Йәмғиәт

– Мөхәббәт ҡайҙа юғала? – тип һораған атаһынан бәләкәй Бәхет. – Үлә. Кешеләр булғанды ҡәҙерләмәй,...

Тотош уҡырға 4 772

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..."

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Асыу, ярһыу кешенең бөтөн тәнен, күңелен ялмап алыусан. Шуға әҙәм балаһының бындай осраҡта...

Тотош уҡырға 4 480

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс

Бер быуаттан йәнә тупланы Темәс 31.03.2019 // Йәмғиәт

Тап бынан йөҙ элек булған кеүек үк, ҡунаҡтарҙы Темәс ерендә һыбайлылар флагтар тотоп ҡаршы алды....

Тотош уҡырға 3 103

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп 31.03.2019 // Йәмғиәт

Ирекмәндәр Сибайҙа өс айҙан ашыу инде “Йәшәү ризығы” тип аталған мәрхәмәтлек акцияһы үткәрә: ауыр...

Тотош уҡырға 3 799

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..."

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Имам-хатип мәсеткә вәғәз һөйләргә килһә, унда бер генә кеше – йәш көтөүсе – ултыра, ти....

Тотош уҡырға 4 046

135 мең граждан саҡырыла

135 мең граждан саҡырыла 31.03.2019 // Йәмғиәт

Рәсәй Президенты хәрби хеҙмәткә яҙғы саҡырылыш тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Ул кисә, 30 мартта,...

Тотош уҡырға 3 178

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме?

Татарстан башҡорттары ҡоролтайға әҙерме? 30.03.2019 // Йәмғиәт

Бөгөн Ҡазанда Татарстан башҡорттары ҡоролтайы ултырышы булды....

Тотош уҡырға 2 778

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ!

Бабичтың кендек ҡаны тамған ер ул Ҡыйғаҙытамаҡ! 30.03.2019 // Йәмғиәт

Башҡортостан автономияһының йылъяҙмасыһы, дәүләт эшмәкәре, шағир, музыкант, ойоштороусы Шәйехзада...

Тотош уҡырға 2 827

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ

Төйәләҫтәр алыҫҡа йөрөмәҫ 30.03.2019 // Йәмғиәт

Сибай ҡалаһының Төйәләҫ ҡасабаһында йыл аҙағында заман талаптарына яуап биргән фельдшер-акушерлыҡ...

Тотош уҡырға 2 617

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә 30.03.2019 // Йәмғиәт

2018 йылдың 1 сентябрендә “Башҡортостан тарихы шәхестәр күҙлеге аша: генеалогик аспект” тигән...

Тотош уҡырға 2 873