Халҡыбыҙ йырҙарын бала саҡтан уҡ йотлоғоп тыңлайым. Атайым башҡарғандарын да тыңлап үҫтем. Һүҙҙәре – мәғәнәле, көйҙәре – моңло, күңелгә ятышлы. Шуны төшөндөм: киң таралған, быуаттар, йылдар ауазын, ҡиммәтен, аманатын беҙгә еткергән халыҡ ижадын үҙеңсә борорға, үҙгәртергә ярамай. Был тарихи ерлекте, ысынбарлыҡты, хәл-күренештәрҙе боҙоуға, яңылыш мәғлүмәт биреүгә килтерә. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бәғзеләр аңлай ҙа, аңламай ҙа үҙгәртә, һәм был тора-бара ҡәҙимге хәлгә әйләнеп китә.
Һоҡланғыс, моңло тауышлы йырсыбыҙ башҡарыуында “Юлдаш”, “Ашҡаҙар” радиоларынан халыҡта ғәйәт киң таралған “Шахта” йыры ошолай яңғырай:
Китә ҡаҙҙар, китә ҡаҙҙар,
Китә ҡаҙҙар Донбасҡа.
Мин дә уйлап торам әле
Шул ҡаҙҙарҙан ҡалмаҫҡа.
Башҡорт иленән ҡаҙҙар Донбасҡа осамы икән? Байтаҡ йылдар әүәл иң тәүҙә шуны уйланым. Икенсенән, атайым “Китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар” тип йырлай торғайны ла баһа!.. Ҡыҙҙар һәм егеттәр Донбасҡа эшкә киткән, һөйгәндәре уларҙан ҡалмаҫҡа теләгән. Гөлнур Яҡупова “Ҡатындар” трилогияһының “Бер һөйгәнем өсөн” өлөшөндә яҙыуынса: “...Әсәйем элек был көйҙө бошонҡо итеп көйләй торғайны, әле күтәренке кәйеф менән өҙҙөрөп һалды. Ә мин, йөҙ тыңлаған һүҙҙәрҙе “Китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар, китә ҡыҙҙар Донбасҡа” тип эсемдән үҙгәртеп ултырам. Шахта ниңәлер атайымды түгел, ә Донбасс яҡтарындағы Мәүлиҙә исемле ҡыҙҙы хәтерләттесе?” Тарихи сығанаҡтар раҫлауынса, Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Украинаның азат ителгән райондарына Башҡортостандан 152 меңдән ашыу кеше эшкә киткән.
“Йырҙар” китабына (Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1984, 332-се бит) индерелгән “Шахта” (Ш. Маннур һүҙҙәре, халыҡ көйө) йыры ла ошо фекерҙе сағылдыра:
Китә йәнейем, китә йәнейем,
Китә йәнейем Донбасҡа,
Ул китә инде Донбасҡа,
Һүҙ бирҙек ташламаҫҡа.
Шахталарға һин төшөрһөң,
Йырлап күмер киҫерһең.
Әммә мине ныҡ һағынһаң,
Бик һарғайһаң нишләрһең?..
Бик һағынһаң, бик һарғайһаң,
Йөрәккәйең тынмаһа,
Һағыныуҙарың сиктән ашһа,
Саҡыртырһың Донбасҡа...
Күренекле яҙыусы, рухташым, ғәжәп моңло тауышлы, халыҡ йырҙарын яҡшы белгән Таңсулпан Ғарипова ла: “Китә йәнейем, китә йәнейем, китә йәнейем Донбасҡа”, – тип йырлай. Шулай итеп, “Китә ҡаҙҙар...” тип йырлау ысынбарлыҡҡа тап килмәй.
Шул ыңғайы тағы бер-ике йырға күҙ һалайыҡ. Киң билдәле “Азамат”ты ҡайһы берәүҙәр шулай йырлай:
Алыҫтарҙан ағарып,
ай, күренгән
Ирәндеккәй тауының
аҡ ташы.
“Башҡорт халыҡ ижады” томдарының “Йырҙар” (Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1974) китабына ла тап ошолай, хатта ки “ағарып” һүҙе төшөп ҡалып, тәүге юлда ижек иҫәбен кәметеп инеп киткән... Ирәндеккәйме икән? Аҡ ташымы икән? Аҡ таш алыҫтарҙан ағарып күренәме икән? Шундай урынлы һорауҙар тыуа. Баймаҡта ғына түгел, Учалыла ла Ирәндек тауы бар. Әммә Яйыҡ буйында шулай йырлайҙар:
Алыҫтарҙан ағарып,
ай, күренә
Ирәмәлкәй тауҙың аҡ башы.
Нәҡ шулай! Ирәмәл – тәбиғәт ынйыларының ынйыһы! Ҙур Ирәмәлдең бейеклеге – 1582 метр, көньяҡ-көнбайыш тарафтан төньяҡ-көнсығышҡа – 12 саҡрымға, көньяҡ-көнсығыштан төньяҡ-көнбайышҡа табан 8 саҡрымға һуҙылған. Башҡорт илендә Йәмәлекәй тауҙан (Ямантау) ҡала Ирәмәл иң бейек, иң йәмле һәм иң ғәжәп тау! Унда ҡар иртә ята, ҡыш бик ҡалын була һәм июнь аҙаҡтарынаса, июль урталарынаса иреп бөтмәй. Сыуаҡ көндәрҙә Ирәмәл Яйыҡ буйынан бик йыраҡтан, йөҙ самаһы саҡрымдан ағарып күренә һәм был халыҡ йырында ла сағыла. Шуның өсөн дә “аҡ ташы” тип түгел, ә “аҡ башы” тип йырлау дөрөҫ. Был хаҡта мин гәзиттә лә, “Ҡан ҡәрҙәштәр төйәге” китабыма (Өфө, “Китап”, 1998) ингән “Иҙел башы – Ирәмәлтау” очеркымда ла яҙып сыҡҡайным. Мәгәр тиҫтә йылдар үтһә лә, йырсыларыбыҙ, йырҙар йыйынтыҡтарын төҙөүселәребеҙ фәһем дә алмай, быға иғтибар ҙа итмәй. Күрәһең, гәзит- журнал, китап уҡымайҙар. ”Ирәндеккәй” тип йырлауға килгәндә, был – халыҡ йырҙарына, ғөмүмән, йырҙарға ҡәрҙәштәребеҙҙең үҙ төйәгендәге ер-һыу атамаларын ҡушыу күренеше. Арҙаҡлы шәхестәрҙе лә үҙҙәренеке һанап, ерләштереп ҡуялар. Быны әүәл билдәле фольклорсы, филология фәндәре докторы Әхмәт ағай Сөләймәнов та билдәләп үткәйне. Минеңсә, нисек кенә йәнтөйәгеңде яратһаң да, олуғ күрһәң дә, халыҡ йырҙарына, айырыуса тарихи йырҙарға үҙең теләгәнсә, үҙ белдегеңсә үҙгәреш индерергә ярамай.
Шаян йырҙарҙан һаналған, туйҙарҙа, һәр мәжлестә тиерлек йырланған “Күбәләгем”дең бер куплетында күптәр иғтибар бирмәгән ҡаршылыҡ, мәғәнәһеҙлек бар:
Күбәләктәр бик күп була,
Ләкин осҡаны һирәк.
Үҙеңә тиң күбәләкте,
Күбәләгем, түңәрәгем,
Аҫыл ҡошом, һандуғасым,
Һайлай белергә кәрәк.
Был куплет, ҡыуанысҡа, 1984 йылда нәшер ителгән “Йырҙар” китабына инмәгән. Әммә уны һәр саҡ йырлайҙар. Һәммәбеҙгә билдәле, күбәләк – төрлө төҫтәге ҡуш ҡанатлы, елпелдәп, боролоштар яһап осҡан йән эйәһе. Осоу уға туйыныу, башҡа бөжәктәрҙән ҡотолоу өсөн дә мөһим. Белгестәр әйтеүенсә, күбәләктәр илле саҡрым тиҙлек менән меңәр саҡрым ара үтә ала. Кемдер, үрҙәге “Күбәләктәр бик күп була, ләкин осҡаны һирәк” – образлылыҡ сараһы, тиер. Эйе, йырҙа образлылыҡ ярылып ята. Әммә баштағы ике юлда, сағыштырыуҙарҙан алда, ысын, тәбиғи күбәләк тураһында һүҙ бара – “Күбәләк гөлдәргә ҡунһа, гөлдәр тирбәлә микән?.. Күбәләккәй гөлгә ҡунған, гөлдә булғас ояһы”. Ә “Осҡаны һирәк” – төп тексҡа үҙ һүҙҙәрен өҫтәүсенең төплө уйламайынса, үҙ белдегенсә хаталаныуы, яңылыш, ялған мәғлүмәт биреүе кеүек ҡабул ителә. Ғәмәлдә күбәләктәрҙең осҡаны түгел, ә осмағаны бик һирәк.
Тарихи йырҙар, ер-һыу, тыуған төйәк тураһында йырҙар – ҙур мәғлүмәти сығанаҡ, гәүһәрҙәрҙән аҫылыраҡ хазина. Арҙаҡлы ғалимыбыҙ Салауат Галин яҙғанса: “Йырҙарҙа беҙ тарихта булып үткән иң мөһим, иң күренекле ваҡиғаларҙың поэтик йылъяҙмаһын, халыҡ тормошоноң, йолаларының төрлө яҡлап сағылышын, уның эстетик һәм фәлсәфәүи ҡараштарының кәүҙәләнештәрен күрәбеҙ”. Шуға ла йыр мираҫына һис кенә лә еңел-елпе ҡарарға ярамай, уға иғтибар ҙа, ихтирам да үтә мөһим. Бай йөкмәткеле, мәғәнәле йыр сығарыу, йыр йырлау – тәрән аҡыл, ҙур һәләт емеше. Ул мәғлүмәтле лә, имле лә, фәһемле лә килеш йәшәргә, халҡыбыҙға, үҫмерҙәребеҙгә етергә тейеш.