Бесән айын Зәлифә әбей йыл да сабырһыҙланып көтөп ала. Быйыл ҡыш ҡаты ғына сирләп, түшәккә йығылғас, йәйҙе еткереп ала алһам ғына ярар ине тип ҡурҡҡайны. Шөкөр, әлегә һин дә мин йөрөп ята лаһа. Иҫән булһа, быйыл да бесәнлектәрен барып күреп ҡайтыр әле.

... Зәлифә килен булып төшкән йылдарҙа унда бәләкәй генә аҡлан ине. Күп тигәндә биш-алты күтәрем бесәне сыҡҡандыр. Эргәһендәге шыр урманын ботай торғас, һәйбәт кенә сабынлыҡ әтмәләп алдылар. Аҙаҡ инде эргә-тирәнән башҡа кешеләр ҙә, ағас ботап, ыҡсым ғына яландар булдырҙы. Әммә бесәнлектәрҙең бөтәһенә лә бер исем – Хөсәйен сабынлығы тигән атама бирелде.
Бына халыҡтың бесәнгә тө­шөүенә бер аҙна ваҡыт үтте, ләкин йүнле көнө булмаған­лыҡ­тан, сабып ҡына һалып ҡуйҙылар. Бакуй киптерерлек ҡояш юҡ. Зәлифә әбейҙең кинйә улы ла бер яланын аяҡтан йығып һалып ҡуйҙы инде, ә иртәгә әсәһенә ярҙамға килергә тейеш. Өфөнән ҡыҙы ла бер көн ял алып килеп етермен тип хәбәр ебәргән.
Бесән айы ауыр тиһәләр ҙә, бер мәл генә бит ул. Юҡҡа ғына боронғолар: “Ураҡ урыуҙары, ай-һай, ауыр, бесән эшләүҙәре бер дәүер”, – тип йырламағандыр инде. Зәлифә лә йыл һайын көтөп алыр ине йәмле йәй айҙарын. Эх, йәшерәк сағы булһа икән... Күрмәгәндәрен күрһәтер ине хәҙерге йәштәргә. Юғиһә бесән айы етә башлаһа, аһ та уһ килә башлайҙар. Әйтерһең дә, таш аҡ­таралар. Бер башлаһаң, бөт­кәнен һиҙмәй ҙә ҡалаһың. Баш­ланған эш – бөткән эш. Йәмле тәбиғәт ҡосағында күмәкләшеп шаярыша-көлөшә ярышып эш­ләүҙәрен Зәлифә әле һаман матур бер хәтирә кеүек иҫенә ала. Һәр эште күңел биреп, еренә еткереп башҡарырға яратҡан ҡатын заманында ирмен тигән ирҙәрҙе алдына сығармай торғайны. Шәп тә, матур ҙа саба ине. Кәүҙәһен төп-төҙ тотоп, артыҡ көсәнмәй генә, беләк көсө менән генә һелтәй торғайны. Әйтерһең дә, салғы менән бесән сапмай, ә болон буйлап йөҙөп йөрөй.
Инде етенсе тиҫтәне аша ат­лау­ға ҡарамаҫтан, бер йылды ла сабынлығына бармай ҡалғаны юҡ. Балаларына рәхмәт, үтенесен кире ҡаҡмайҙар. Быйыл хәле мөшкөлөрәк шул. Аяҡтары һыҙ­лай, хәле лә тиҙ бөтә. Нисегерәк булыр инде? Шунда барһа, ғә­жәптер инде, йәне-тәне ниндәй­ҙер көс-ҡеүәт ала, күңелендә әллә күпме иҫтәлек яңыра!
Әбей стенала элеүле торған кәкүкле сәғәткә күҙ һалды. Электричка килергә лә күп ваҡыт ҡалмаған икән. Ҡабығын әрсемәй генә бәрәңге һалғайны, бешеп тә киләлер инде. Зөлфиәһе ярата ошондай бәрәңгене. Ҡайын утынынан төшкән эре күмерҙе һалғас, самауыр ҙа күңелле генә йыр башланы. Күстәнәс килерен алдан һиҙҙертеп тора шул. Хәҙер елпелдәп килеп тә керер әле бала­ҡайым. Уғаса булмай ҡапҡа асылған тауыш ишетелде. Тыҡ-тыҡ баҫып килеүенә ҡара­ғанда, Зөлфиәһе булырға тейеш. Күрше-күлән тиһәң, галуштарын лыш­тырҙатып килерҙәр ине, ә был еңел генә, ҡаласа баҫып ки­лә. Әбей ҡоласын йәйеп ҡыҙына ҡаршы барҙы, һағыныуы ла еткән икән шул. Күрешмәгәндәренә лә байтаҡ бит. Әсәһе ҡыҙының бер аҙ ҡалыная төшкән арҡаһынан тупылдатып һөйөп алды ла: “Бар, өҫтөңдө генә алыштыр ҙа баҙҙан һалҡын ҡаймаҡ сығар, ә мин бәрәңгене һарҡытайым”, – тип аласыҡҡа ашыҡты.
Әсәле-ҡыҙлы серләшә-сер­ләшә рәхәтләнеп сәй эстеләр. Әсәһе маҡтай-маҡтай ҡала күстәнәсе менән һыйланһа, Зөл­фиә, ғәҙәттәгесә, кинәнеп яңы ҡаймаҡ менән бәрәңге ашаны. Иртәгә бесәнгә төшөргә булһа ла, йоҡларға һуң ғына яттылар.
...Зөлфиә иртән торғанда, әсә­һе күптән һыйырын һауып, һәш-һәшләп көтөүгә ҡушып йөрөй ине. Уға уңайһыҙ булып китте. Нисек әсәһенең торғанын ишет­мәне икән? Оло кеше ул-был эштәрен бөтөргәнсе йоҡлап ят әле. Ала­сыҡ­та ла бөтә нәмә әҙер. Аш бе­шә, самауыр ҡайнай. Зөлфиә өҫ­тәл әҙерләй башланы. Бер заман оло ҡапҡа шар асылып китте лә ҡола атын еккән ҡустыһы ғаиләһе менән бер арба булып килеп тә инделәр. Урамда әсә­һенең: “Һай, минең үҫкәндәрем, эшкинделәр инде хәҙер”, – тигән шат тауышы ишетелде. Арбанан төшкәс тә ма­лайҙар, береһенән-береһе уҙ­ҙырып, өләсәләренә үҙҙәренең бә­ләкәй генә салғы­ларын күрһә­теп маҡтанды. Атай­ҙары һәр бе­ре­һенә яйлаштырып, ыҡсым ғына итеп яһап биргән. Кинйәһе Рөстә­мен дә алырға бул­ған икән. Дө­рөҫ, эшләп үҫһендәр. Ир бала атай тирәһендә уралырға яратың­ҡырай шул.
Иртәнге ашты бергәләп аша­ғас, Зөлфиәнең ҡустыһы оҙаҡлап ултырырға ирек бирмәне. Ни тиһәң дә, өлкән ир-аттарҙан унан башҡа кеше юҡ бит. Үҙен хужараҡ итеп тә тойғандыр инде.
– Тиҙерәк ҡуҙғалайыҡ. Иртәнге һалҡында сабып ҡалайыҡ. Ҡояш ҡыҙҙыра башлаһа, эштең рәте булмаясаҡ, – тип өтәләнде. – Кө­нө лә аяҙ булмаҡсы. Томан ергә ятты.
Зәлифә әбей ризыҡ тулты­рыл­ған тоҡто, һауыт-һабаны матурлап арбаға урынлаштырҙы. Ата­һы­ның салғыһын да әҙерләп ҡуй­ғайны, улы үҙенекен алып килгән икән.
Берәм-берәм арбаға ултырыша башланылар. Ана бит, үҙҙәре бер арба булды ла ҡуйҙылар. Былай булғас, бесән оҙаҡҡа бар­маҫ, Алла бирһә. Хужаның улты­рыуы булды, ҡола ат, әйткәнде лә көтмәй, ҡуҙғалып китте. Зә­ли­фә әбей урам буйына уҡ сығып оҙатып ҡалды. Шунан тәүге эше итеп күршеләге инәйгә хәйер индереп биреүҙе кәрәк тапты. Бер әсмуха сәйен, яулыҡ индереп биргәс, аш бүлмәһендәге ҡырыл­маһа ҡырҡ эшенә тотондо. Айыр­тылған һөтөн ҡайнатырға ултыртты. Яңы ҡатыҡ ойотор.
Ҡатыҡ тигәндән... Бесәнсе­ләргә ҡатыҡ һалманы түгелме? Көн ҡыҙҙырып ебәрһә, ҡатыҡһыҙ ни эшләмәк кәрәк? Аҙым һайын сәй ҡайнатып йөрөп буламы ни эш ваҡытында? Эй, әттәгенәһе. Ни ҡылмаҡ кәрәк? Әбей тегеләй һуғылып, былай бәрелеп йөрөнө лә ишек төбөндәге бүкәнгә барып ултырҙы. Берәй сараһын күрергә кәрәк. Малай-шалайҙы ғына йү­гертер ине, был ваҡытта кем өйҙә торһон?.. Ә үҙе барып кил­һә... Зәлифә әбейҙең күҙҙәрендә нур­ балҡып китте. Яйлап ҡына үҙе барып килә ала ла инде. Көн ҡыҙҙырғансы барып етәсәк, һи-и, тимәк, быйыл да Хөсәйен яланын бер ҡыҙырып киләсәк икән.
Ул йәштәрсә етеҙ аҙымдар ме­нән баҙға төшөп, ҡатыҡлы батманды алып сыҡты, һалҡын ҡа­тыҡты һәйбәтләп туғыны ла алып китә торғанын бәләкәй һауытҡа бушатты. Шунан өйгә инеп, ке­йем­дәрен йыйҙы. Былай булғаны юҡ ине, ни ғәләмәттер, тиктән генә кәйефе күтәрелеп, йырла­ғы­лары килә башланы. Алһыу төҫтәге иң яратҡан күлдәген, йәшел бәрхәт камзулын кейеп, аҡ батис яулы­ғын яҙып ябынды. Кәлүштең ҡай­һыһын кейергә икән? Ул шкаф башына күҙ һалды. Ултырғысҡа баҫып, өр-яңы сөм галошын алып кейҙе лә ҡаршыһындағы ҙур көҙ­гөгә күҙ һалды. Унан битен ваҡ ҡына йыйырсыҡтар ҡаплаған һөйкөмлө генә ҡарсыҡ ҡарай ине. “Эй, Зәлифәкәй, ҡартайғанһың шул”, – тип үҙе менән һөйләшеп алды. Бер аҙҙан әбейебеҙ юлда ине инде. Күргән кеше, билләһи, ҡунаҡҡа китеп баралыр, тип уйлар ине.
Ғүмере буйына матур йөрөргә, матур йәшәргә яратты бит үҙе лә. Бына ул ауылды үтеп, урман араһынан юрғалай. Бында һәр нәмә таныш уға. Шулай булмай ни, нисә йыл тапаны ул ошо һуҡ­маҡты. Килен булып төшкәне бирле... Хөсәйене лә, үҙе лә эшкә, ай-һай, ауан булдылар. Икәүләп хәтһеҙ яланды ике-өс көндә ба­куйға һалырҙар ине. Шул ва­ҡытта Зәлифә ҡыҙыҡ күреп кенә кәбән һалырға өйрәнгәйне. Ҡасан да бул­һа кәрәге тейер тип башына ла килтермәгәйне йәш ҡатын. Ә кә­рәге тейҙе. Нисегерәк тейҙе әле! Һуғыш башланғас, Хөсәйене тәүгеләрҙән булып фронтҡа китте. Зәлифә өс йәшлек кенә Зөл­фиә­һе менән торҙо ла ҡалды. Оҙаҡламай бесән башланды. Ир ҙә юҡ, ат та юҡ. Биш­тәрле тоғон артмаҡлап, балтаһын биленә ҡыҫ­тырып, ҡыҙын ҡайҙа етәкләп, ҡай­ҙа күтәреп, Зәлифә лә кеше­нән ҡалмай йөрөнө. Башлап ебә­реүе генә ҡурҡыныс булған икән. Аҙаҡ өйрәнәһең. Көн дә эшең ырай.
“Уф-ф, – Зәлифә әбей терт итеп ҡалды. Уйланып килә торғас, саҡ йылан өҫтөнә баҫмаған бит. – Инәкәйем, ҙурлығы. Туҙбаш йылан икән. Зыяны булмаһа ла, барыбер имәнес...”
Бына шул ваҡытта кәбән ҡо­йорға өйрәнеүенең кәрәге тейҙе лә инде. Ауылда ир-ат юҡ. Би­сәләрҙең ҡулынан килмәй йә баҙнаты етмәй. Зәлифә бер түгел, ике кәбән ултыртып ҡуйҙы. Кәбән­дәре ниндәй бит әле! “Туғанҡа­йым, ярҙам ит инде”, – тип килеү­селәр әҙ булманы ул саҡта. Теге­ләрҙең бала-сағаһы уның кипкән бакуйҙарын йыя, ә Зәлифә кәбән һала. Баштары әйләнеп, күҙ алдары ҡараңғыланып китә ине. Хәленән килгәнсә ауылдаштарына ярҙам итте. Үҙҙәре лә уның был изгелеген бер ваҡытта ла онотманы.
Эй, ул замандағы күргәндәрҙе инде. Уйлай башлаһаң, уйылып китерһең. Шулай бер саҡ осоп-ҡу­нып, тирләп-бешеп йыйған бе­сәнен күбәләп йөрөй ине. Зөл­фиә­һе сәй эсә торған ҡарағай тө­бөндә бөрлөгән ашап ҡалды. Бер заман ләүкелдәп эт өрә башланы. Тәүҙә Зәлифә иғтибар ит­мә­не. Нимә булды икән тип бар­һа, ҡара йылан ҡыҙына табан шы­уышып яҡынлаша. Ә Ҡытмыр нисек тә тегенең юлын киҫергә итә.
Зәлифә юлында тап булған беренсе муйыл ағасының һыйыҡ ҡына сыбығын һындырып алып, йүгереп килгәндә, йылан Зөл­фиәгә яп-яҡын, башын күтәреп ташланырға ғына тора ине. Ул йән асыуы менән берҙе тарт­ҡайны, йылан йомарланып-йомарланып барып ятты. Ярһыуы еткән Зәлифә уны әллә күпме туҡмағас, ҡыҙын күкрәгенә ҡыҫып тыйыла алмайынса илағайны. Шунан һуң ҡыҙын башҡаса йөрөт­мәм дә тигәйне, йөрөтөргә тура килде шул, ҡайҙа ҡуяһың уны? Күрше әбейгә генә ҡал­дырып китер ине, уларҙың да өй тулы бала, йүнле ҡарау эләкмәҫ тип, гелән генә үҙе менән алды.
Ана, алда Ҡаран йылғаһы күренде. Шуны аша сыҡһаң, теге яғына күп тә ҡалмай. Ошо тирәлә Зәлифә өсөн бик тә ҡәҙерле бер ағас түңгәге булырға тейеш. Ҡай­һы тирәләрәк әле? Зәлифә оҙаҡ ҡына ян-яғына ҡаранып торҙо. Әһә, ана эре үлән ара­һында тороп ҡалған икән. Барыбер тапты бит. Ул бер аҙ ял да итермен тип түңгәк өҫтөнә барып ултырҙы ла ҡытыршы ҡулдары менән уны йомшаҡ ҡына һыйпап ҡуйҙы.
1944 йылдың мартында уйла­мағанда-нитмәгәндә Хөсәйене ҡайтып төштө. Эй ул саҡтағы илай-илай шатланғандары... Зәлифә әбейҙең күҙҙәренә тағы ла әселе-сөсөлө йәштәр килеп тығылды.
Ҡарап тороуға һап-һау Хөсә­йененә әллә ни булған кеүек. Йүнләп һөйләшмәй ҙә, һөйләһә лә кәрәкмәгән һүҙҙәрҙе килтереп ҡыҫтыра. Зәлифә берҙе һөйләй, ә ул төптө икенсене әйтеп ҡуя. Бер заман ҡатын түҙмәне, илай-илай үҙенең үпкәһен белдерергә кереште. Ә Хөсәйене күҙҙәрен таҫырайтып ҡараған да башын һелкеп тик ултыра. Етмәһә, ауыҙы йырыҡ.
– Эй, Зәлифәкәйем, мин бер ни ҙә ишетмәйем, ниҙәр һөйләп, нимәгә генә илайһың икән, –- тип ҡатынының яурынынан ҡосоп алды. Баҡтиһәң, Хөсәйен бөтөн­ләй ишетмәй, контузия алып ҡайтҡан икән.
Шулай бер ни ҙә ишетмәйенсә Хөсәйене ете йыл йөрөнө. Әйтеүе генә анһат... Был ваҡыт эсендә Зәлифә ире менән ымлап аңла­шырға өйрәнеп бөткәйне инде. Ә бер көн көтөлмәгән мөғжизә бул­ды. Йәмле май айы. Икәү­ләшеп бысҡы, балта күтәреп, утын әҙерләргә урманға киттеләр. Көн иҫ киткес матур. Кәкүк саҡы­ра, бар тирә-яҡ сәскәгә күмелгән.
– Әйҙә, үҙебеҙҙең баҫыуға барайыҡ, – тине Хөсәйен. – Яланы ла ҙурайыр, утынын да ҡыш­ҡыһын ташып алырға яҡын, уңайлы булыр.
Хөсәйен хәбәрҙе сурыта ғына, Зәлифәһе “эйе” тигәнде аңлатып баш ҡағып ҡына бара. Йылға янына еткәс, ял итергә туҡталды­лар. Тап бына ошо ерҙә әле Зә­лифә ултырған түңгәккә ултырҙы Хөсәйен. Ҡатыны иркәләнеп уға терәлде. Шулай ултыра торғас, Хөсәйен ҡапыл: “Ишетәһеңме, би­сәкәй, кәкүк нисегерәк саҡыра, ә?” – тип ысҡындырмаһынмы. Зәлифә артыҡ иғтибар итмәй ге­нә: “Эй, хәстрүш, кәкүк тауышын һин түгел, мин ишетмәйем әле,” – тип кенә ҡуйғайны ла. Тегеһе: “Улай тип әйтмә, Зәлифә, ныҡ­лабыраҡ тыңла әле”, – тигәйне, Зәлифә йығылып китә яҙҙы. Ише­тә ләһә Хөсәйене, һөйө­нөсөнән ни эшләргә белмәгәйне ул саҡ ҡатын. Ишетә Хөсәйене. Ишетә!!!
Ул көндө һөйләшеп танһыҡ­тары ҡанманы. Бер-береһенә әй­тер һүҙҙәре шул тиклем күбәйгән. Әллә нисә тапҡыр сәй ҡайнатып эстеләр, емертеп эшләнеләр. Хөсәйене генә шунан һуң оҙаҡ йәшәмәне шул. Әллә үлер алды­нан Зәлифәһе менән туйғансы һөйләшеп ҡалһын өсөн генә ҡола­ғын астымы икән Хоҙай Тәғәлә?!
Зәлифә түңгәкте наҙлап йәнә бер һыйпаны ла, тороп ҡағынып, артабан юлын дауам итте. Са­бын­лығы күренә лә инде. Ялан тулы булып йөрөй балаҡайҙары. Әсәһен күреп ҡалған Зөлфиә уға ҡаршы йүгерҙе.
– Әсәкәйем, ниңә арбаға ғына ултырып килмәнең? Арының инде. Бир һауытыңды, үҙем тотайым. Әллә ҡатыҡмы?
– Эҫелә айранһыҙ ҡыйын бит ул. Төптө хәтеремдән сыҡҡан.
– Түҙер инек әле. Сәй етерлек. Ыҙалап ни...
– Улай тимә, ҡыҙым. Бында ки­леп, йәшәреп, тын алып ҡай­там.
Зәлифә әбей күҙҙәре менән ҡәҙерле аҡланды айҡаны.
– Һеҙ айран эсеп, ял итеп алығыҙ, мин әҙерәк ҡараштырып киләйем, – тип сабынлығын иңләп ары китте. Үлән шәп үҫкән быйыл. Малдар асыҡмаясаҡ. Ошондай ҙа ҙур яланды ире менән икәүҙән-икәү генә бөтөрөп ҡуялар ине бит. Сабының ҡалды, үҙең юҡ.
Зәлифә әбейҙең йөрәге ҡыҫып ҡуйҙы. Бар нәмәне күҙҙән үткәр­гәс, сәй эсә торған ҡарағай төбөнә ыңғайланы. Балалары гөр килеп тамаҡ ялғай. Ейәндәре лә икмәкте ҡайһылай ҡайыра тешләп ашап ултырған була. Зөлфиәһе быйыл олоғая төшкән һымаҡ. Ҡыҙарып китеп сәй һемерә. Әбей ейәндәре янынан урын алды. Ҡыҙы айран һонғас, миңә сәй генә яһап бир, һалҡын айран быуынға төшөр тип, сәй яһатты. Зөлфиәгә әсәһе­нең йөҙө йонсоу, ағарынып киткән кеүек тойолдо.
Беҙҙең менән арбаға ултырып ҡайтырһың, тиһәләр ҙә, Зәлифә әбей йәйәүләп ҡайтыуҙы хуп күр­ҙе. “Арбала һелкетә, минең бер ерем дә ауыртмай, бер аҙ арыған­мын ғына”, – тип кире ҡайтырға сыҡты.
Юлда тыны ҡыҫылһа ла, туҡ­талмаҫҡа тырышты. Ҡайтып етер­гә лә тиҙерәк аш һалып ебә­рергә кәрәк. Атлы кешеләр ни хәҙер артымдан ҡайтып етер әле, тип аҙымын ҡыҙыу­латты. Өйөнә ул “Аһ Алла”ға төшөп саҡ ҡайтып етте. Ҡоро-һары йыйып индереп усаҡ яҡты, бәрән итенән генә аш һалып ебәрҙе. Шунан әҙерәк кенә хәл алайым тип, мөйөштә торған ағас карауатҡа ятып торҙо. Эй, Хо­ҙайым, быйыл да мораҙына иреште. Сабын­лығын, йәшлеге туғайын барып күрҙе. Кеше бесән айы ауыр тигән була. Ҡайҙан ауыр булһын...
Зәлифә әбейҙең күҙ ҡабаҡтары ауырайҙы. Алыҫта, томан ара­һын­да ғына Хөсәйене күренеп ҡалған һымаҡ. Бәй, ҡолас ташлап бесән сабып йөрөй ҙәһә. Тороп тор, мин дә хәҙер ярҙамға киләм. Ни ғәлә­мәт, ире унан ҡаса тү­гел­ме? Юҡ, ҡасмай, киреһенсә, үҙенә саҡыра. Үҙе ҡайҙалыр йүгерә, артынан Зәлифәне лә саҡыра. Ул еңел ге­нә итеп ире артынан йүгерә. Бына Хөсәйене күҙҙән юғалды. Зәлифә лә томан эсенә инеп ғәйеп булды.
Зәлифә, ҡалҡынырға тырышып, “ыһ” тигән өн сығарҙы ла күҙҙәрен мәңгегә йомдо...