Чернобылдәге атом электр станцияһы менән бәйле фажиғәнән һуң 30 йыл үтте. Ул саҡта, дүртенсе энергоблок шартлағас, тоннанан ашыу ауырлыҡтағы бетон плитәләр тирә-яҡҡа уйынсыҡ шикелле осҡан, тиҙәр. Күҙ алдына килтереүе лә ҡурҡыныс...

1986 йылдың 26 апре­лендә ҡыйралған реактор ағыулы радиация нуры сәскәндә, бүтәндәр шикелле, Припять ҡалаһы ла ҡәҙимге тормош менән йәшәгән булған. Күпселек иртән эш урынына ашыҡ­ҡан, кискеһен өйҙәренә ашҡынып ҡайтҡан, ҡыҙ-егеттәр мәктәпкә барған, әсәйҙәр балалары менән паркта ял иткән, ир-ат йылғала балыҡ ҡармаҡ­лаған, хатта байрамдар ойошторолған, туй тантаналары үткән... Етәксе­лектең урындағы халыҡ­тан ғына түгел, илдән һәм тотош донъя­нан ҡот осҡос хәбәрҙе йәшереп тоторға тырышыуы паника булдырмау маҡсаты менән аңлатыла. Ҡаланан граж­дандарҙы эвакуациялау авариянан һуң 36 сәғәт үткәс кенә башланған...
Шартлауға хәтлем СССР-ҙа иң ҡеүәтле­ләр­ҙән һаналған Чернобыль АЭС-ы артабан донъяла иң хәүефле һәм шомло урындарҙың береһенә әүерелгән. Һәләкәттән һуң күп тә үтмәй 31 кеше үлгән, нур­ланыуҙан ҡаты ауырыуға һа­бышҡандар хаҡында әйтеп тораһы ла түгел. Ҡотҡарыусыларға утыҙ километрлыҡ радиус буйынса 188 ҡала һәм ауылдан 116 мең сама­һы кешене ситкә күсе­рергә тура килгән. Авария эҙемтәләрен бөтө­рөүгә төрлө яҡтан йәлеп ител­гән­дәр, төрлө мәғлүмәт­тәргә ҡара­ғанда, 600 мең тирәһе иҫәпләнә. Араларында Башҡортостан вәкил­дәре лә байтаҡ булған.
“Чернобыль геройы” миҙалы менән бүләклән­гән Зиннур Юланов һөй­ләүенсә, тормошта башҡа һыймаҫ хәлдәр йыш бул­ғылай. Хәйбулла райо­нының ул тыуған Үрге Смаҡ ауылы әле Ер йө­ҙөндә юҡ: заманында “ки­ләсәкһеҙ” тигән исем­леккә индерелгән дә бө­төүгә дусар ителгән. Киев өлкә­һендәге Припять ҡала­һының яҙмышы ла шун­дайыраҡ – бөгөн унда берәү ҙә көн күрмәй. Лә­кин ошо төйәк­тәрҙең ике­һе лә хәтерендә, күңе­лендә йәшәй уҙамандың. “Әгәр ауыл да, ҡала ла бөтмәгән булһа, бөгөн һәр береһендә күпме кеше иҫәпләнер, ниндәй ваҡи­ғалар барыр ине икән?!” – тип уйлана Зиннур Мостафа улы.
Егеттең бала сағы Өфө ауылында уҙған. Сибайҙа урта мәк­тәпте тамам­лағас, әрмегә барған, унан ҡайтҡас та өйләнгән. 3-сө төҙөлөш идара­лы­ғында электрик булып эшләп йөрөгәнендә хәрби комиссариаттан йәнә повестка килгән, иртәгәһенә үк алып та киткәндәр көн­байышҡа. 19 майҙа Украина еренә аяҡ баҫҡан бер төркөм ир-ат Зеленый Мыс ауылы янында палаткала йәшәгән. Ике ай бик тиҙ үтеп киткән, сөнки бер минут та ҡул ҡаушы­рып ултыр­мағандар.
– 1986 йылда Баш­ҡорт­ос­тандың йыйылма студенттар отряды (бөтәһе 53 кеше) менән авария эҙемтәләрен бөтөрөүгә йәлеп ителдек, – тип хәтерләй Благовар район-ара суды рәйесе Камил Шакиров. – Отряд ко­мандиры Күгәрсен райо­нынан Флүр Хис­мә­туллин булды. Ул саҡта Баш­ҡорт дәүләт университетының юридик факультетында уҡып йө­рөй инем. Комсомол путевкаһы буйынса алып киттеләр. Башта Киев ҡалаһына килеп төш­төк, унан ошо өлкә­ләге Макаров районының Королевка ауылына килтереп һалдылар. Ҡасан­дыр ҡола ялан булған ерҙә яңы йорттар ҡал­ҡыттыҡ. Радиация зона­һына эләк­кәндәрҙе шул өйҙәргә урынлаш­тыр­ҙылар.
Башҡортостандың “Союз-Чернобыль” төбәк йәмәғәт ойошмаһы рәйе­се Ришат Ғәйнуллин бел­де­реүенсә, ул ваҡытта һәр кем үҙ бурысын теүәл башҡарған, илдең уртаҡ бәләһен йырып сығыуға тос өлөш индерергә ты­рышҡан. Хәҙер иһә ошо уҡ ҡаһармандарға медицина тикшереүе үткәндә, ял йорттарына путевка юллағанда, бүтән осраҡ­тарҙа ла аңлашыл­мау­санлыҡ менән осрашырға тура килә. Энтузиастарға ҡарашты мөмкин тиклем яҡшыртырға кәрәк, әлбит­тә.
Зиннур Мостафа улы­ның әйт­кән­дәренә ҡушы­лып, “Хәҙер Чернобыль яҡтарында тормош нисе­герәк ҡоролған икән?” тип уйлауы мөмкин гәзит уҡыу­сының. Ысынында, үҙҙәре яңынан килеп донъя көткәндәрҙе иҫәпкә алма­ғанда, 30 йыл элек халҡы 50 мең тирәһе булған Припять ҡала­һында тормош һүнеп ҡал­ған. Әҙәм аяғы баҫмай, тиеү бигүк дөрөҫ тә түгел. Эйе, ҡасандыр был урындарҙы һиҫкәнеп иҫкә ала ине күптәр. Әле ҡур­ҡыу онотолоп бара, үлеү йәки ауырыу эләктереү тураһында уйлап та бирмәй ҡайһы берәүҙәр. Ҡыҙыҡһыныу маҡсатында кеҫәң­дән күпмелер аҡса сығарып, турист сифатында ул яҡтарға сәфәр ҡылырға мөмкин икән. Тыуған яҡ­тарын һағынып ҡайтҡан 500 сама­һы ҡарт-ҡороноң көнкүреше менән танышырға ла күп килә­ләр. Чернобыль ҡалаһы­ның үҙендә әҙме-күпме йәнлелек күҙәтелә. Магазиндар һәм спорт залдары эшләй хатта. Бында башлыса вахтовиктар тир түгә: ике аҙна эшләп, шул тиклем ваҡыт ял итәләр. Һәр береһенең шәхси дозиметры бар.
Припять ҡалаһын асыҡ һауа­лағы тәбиғи заповедник тип тә атайҙар. Авариянан һуң ундағы бөтә әйберҙәрҙе лә юҡ итергә ҡушҡан булғандар, әммә кем мәшәҡәтләнеп йөрө­һөн инде. Шуға күрә ҡалала өй кәрәк-яраҡ­тары, кейем-һалым өс тиҫтә йыл элек нисек ҡалған булһа, әле лә шул көйөнсә ята. Үҙенә күрә – совет ауылының музейы. Бындағы тынлыҡ та хайран итә ситтән килеү­селәрҙе. Әллә һиллек, әллә шомлоҡ...