“Башҡортостан” гәзитенең былтырғы 17 декабрь һанында хәбәрсе Самат Ғәлиндең “Уйландыра ауылым яҙмышы” исемле мәҡәләһен уҡығас, ҡулыма ҡәләм алырға булдым. Әлбиттә, был яҙма күптәрҙе уйланырға, борсолорға мәжбүр иткәндер. Иң тәүҙә редакцияға хат яҙған Хәлил ауылы халҡына өндәшкем килә. Ауылығыҙҙың, ваҡытында гөрләп эшләгән Киров исемендәге колхоздың ошондай аяныс хәлгә төшөүендә кемде ғәйепләргә уйлайһығыҙ һуң? Ә мин, һеҙ үҙегеҙ ғәйепле, тип ҡурҡмай әйтә алам.
Миңә ҡалһа, районда Хәлилдән дә матурыраҡ ауыл юҡ, хәлилдәрҙән дә һәйбәт, ҡунаҡсыл халыҡ һирәк. Гөл-сәскәгә күмелгән сағы күп булды уның. Иртә менән һыуға килгән һәр кемде матур итеп буялған, семәрләп эшләнгән һәм “Хәйерле иртә!” тигән алтаҡтаһы менән һыу колонкалары ҡаршы алыр ине. Бөгөнгө кеүек юлдарында саң болоттары ла күтәрелмәне, сөнки үҙәк урамға ваҡытында асфальт һалынғайны. Минеңсә, бөгөнгө был хәлгә баҙар иҡтисады ла, илдәге төрлө реформалар ҙа түгел, ә ауыл халҡы үҙе ғәйепле. Хәлилдең биләмәһенә ҡараған Мәхмүт, Әбделмәмбәт, Ишбулдыла ла ошондай уҡ аяныслы хәл күҙәтелә.
Беҙҙең Киров исемендәге колхоз ваҡытында үҙ көсө менән ауылға газ үткәрҙе. Йәмғиәттең асфальт, май заводтары, ҡош-ҡорт инкубаторы, тегеү һәм тире эшкәртеү цехтары, көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү комбинаты, тирмәне, аҡ төлкө үрсетеү фермаһы булды. Халыҡ умартасылыҡ, игенселек, йылҡысылыҡ менән шөғөлләнде, һыйыр, һарыҡ аҫраны. 1984 – 1992 йылдарҙа был күрһәткестәргә колхоз рәйесе Салауат Сәрүәр улы Ҡадировтың тырышлығы, уңғанлығы һәм ойоштороу һәләте менән өлгәштеләр ҙә инде. Халыҡ араһында абруйы ҙур булды, үҙ сиратында ул да халыҡты ихтирам итте.
Салауат Ҡадиров Хәлилдә газ үткәреүгә күп тырышлыҡ һалды, Төмән, Магнитогорск ҡалаларын йыш тапаны. Йыраҡтан торба алып ҡайтыу өсөн хужалыҡ Магнитогорск металлургия комбинатына ит оҙатып, комбинат иһә Төмәнгә трос ебәреп, колхоз үҙ техникаһы менән торба алып ҡайтыуға өлгәште. Ауылға газ үткәреү өсөн бик тә кәрәкле торбаларҙы Төмәндән ағалы-ҡустылы Миҙхәт менән Вахит Сәйфетдиновтар, Мәүлетдин Түлебаев ташыны. Ҡоролоҡ осоронда ла колхоз малы аҙыҡһыҙ ҡалманы, Ҡаҙағстандан һалам, иген алып ҡайттылар. Ауыр осорҙа ла ауыл халҡы мал һанын кәметмәне, сөнки колхоз үҙ эшселәрен генә түгел, пенсионерҙарҙы ла, бюджет хеҙмәткәрҙәрен дә берҙәй ҡараны, бер кемде лә ярҙамынан ҡалдырманы. Был эштәрҙең барыһына ла Салауат Ҡадиров етәкселек итте.
Уның бөтмөрлөгө менән колхоздың бейеү ансамбле булдырылды, һауынсылар, малсылар республика сәхнәләрен гөрләтте, хатта сит илгә барырға ла мөмкинлек булды. Хәлилдә колхозсылар өсөн йорт та һалып бирҙе, тотош яңы бер урам барлыҡҡа килде. Ауыл һайын йылы гараждар, ырҙын табаҡтары төҙөлдө, яңы техника ла һатып алынды... Ә ҡайҙа һуң бөгөн ошо объекттар?
“Беҙгә көслө етәксе кәрәк”, – тип яҙаһығыҙ, ә Ҡадировтан һуң үҙегеҙ һайлап ҡуйған етәксегеҙ ҡайҙа? Машина өҫтөнә машина алып, үҙ кеҫәһен колхоз кеҫәһенеке менән бутап йөрөгән рәйесегеҙ ни эшләй бөгөн? 1992 йылда, рәйесте алмаштырған саҡта, Бөйөк Ватан һуғышы һәм хеҙмәт ветераны Хәмит Бикҡоловтың: “Ҡадиров кеүек етәксе беҙҙең колхозда булғаны юҡ һәм булмаясаҡ та. Уға теймәгеҙ!” — тигән һүҙҙәрен күптәрегеҙ хәтерләйҙер. Ошо осорҙа Салауат Ҡадировтың ялға китеүенән файҙаланып, тиҙ генә ауыл халҡы менән йыйылыш үткәреп, донъяны бутаған Хәлил ауылының әүҙемселәре бөгөн ҡайҙа? Үҙегеҙ һайлап ҡуйған етәксегеҙҙе, исмаһам, бер тапҡыр булһа ла йыйылышта тәнҡитләнегеҙме? Ә уның ҡырын эштәрен һеҙ бит яҡшы белдегеҙ! 12 йыл буйы гел генә бала кеүек иркәләттегеҙ. Бөгөн Ҡадиров заманында төҙөлгән объекттарҙың береһе лә ҡалмаған, ауыл һуғыштан һуңғы осорҙо хәтерләтә. Колхозды һеҙ үҙегеҙ пыран-заран иттегеҙ, мөлкәтен туҙҙырҙығыҙ, хәлилдәр!
Эшләгән халыҡ баш баҫып эшләп тик йөрөнө. Ниңә йыйылышта ғүмер буйы ошонда тир түккән ағайҙарҙың тауышы ишетелмәне һуң? Улар бала саҡтан туған колхозында бил бөктө, сәхнәгә сығып ғәйбәт һөйләмәне. Әле булһа бер йыйылышта кемдеңдер: “Душа болит! Из пепелища пилораму построил!” — тип йоҙроҡ болғауын хәтерләйем, исемен яҙып тормайым, хәлилдәр кем икәнен аңлар әле.
Колхоздың ғына түгел, ауылдың ҡото, көсө бөтә башлағас, хужалыҡтың һуңғы рәйесе, үҙе үк төҙөткән пилорамаһын һатып, аҡсаһын алып ҡаса.
Бына шулай, хәлилдәр, ғәйеплене ситтән эҙләргә кәрәкмәй. Әгәр ҙә 1992 йылда рәйес булып Салауат Ҡадиров ҡалһа, ошондай хәлгә лә төшмәҫ инек.
Аяныслы хәҙер Хәлил яҡтарында, йәштәр эш юҡлыҡтан ситкә китә — Себер тарафтарына юллана, урындарҙа ҡарт-ҡоро ғына ҡала. Киләсәктә үрҙә һанап үтелгән ауылдарҙың яҙмышы нисек хәл ителер? Башҡорт ауылдарының киләсәге шулай юҡҡа сығырмы икән?