Һиндостан мәҙәниәте, сәнғәте менән башлыса фильмдары аша танышбыҙ. Хәтерләйһегеҙҙер, һинд киноһы булғанда ауыл клубтары кеше менән шығырым тула торғайны. Ҡыҙыҡһыныу көслө булғас, 1973 йылда “Башҡортостан – Һиндостан” төбәк йәмәғәт ойошмаһы булдырыла. Уның маҡсаты – ике ил араһындағы дуҫлыҡ ебен нығытыу. Ойошма фәнни-ғәмәли конференциялар, фото һәм китап күргәҙмәләре, һинд киноһы фестивалдәре, башҡа саралар ойоштороу менән мәшғүл. Уны утыҙ йыл рәттән Башҡортостандың “Энергия ресурстары транспорты проблемалары институты” дәүләт унитар предприятиеһының ғилми етәксеһе, Башҡортостандың Фәндәр академияһы Президиумы советнигы, профессор, техник фәндәр докторы Әсғәт Ғүмәров етәкләй.
– Һиндостан менән Башҡортостан араһында дуҫлыҡ күпере күптән һа­лынған. Был ил беҙҙең халыҡты кинолары менән әсир итте. Шулай ҙа бәй­лә­неш мәҙәни һәм сәнғәт кимә­лендә генә түгел. Сәнәғәт, етештереү һәм башҡа өлкәләрҙә лә әүҙем хеҙмәттәшлек бара.
– Ныҡлы бәйләнештәргә нигеҙ 1995 йылда Рәсәй Федерацияһы менән Һин­достан араһындағы хеҙ­мәт­тәшлек тура­һында килешеүгә ҡул ҡуйылғас һа­лын­ды. 1997, 1999 йылдарҙа Башҡортостан Хө­­кү­мәте менән Рәсәйҙәге Һиндостан Рес­публикаһы илселеге араһында ла киле­шеүҙәр төҙөлдө. Баш­ҡортостанға Һиндостан Республикаһы илселәренең күбеһе кил­де: Т. Кауль, Р. Сен, С. Ламбах, К. Рагхунтах, К. Си­бал һәм баш­ҡалар. Республикабыҙ Трипура һәм Ут­тар-Прадеш штаттары менән әүҙем хеҙмәттәшлек итә.
Өфө моторҙар эшләү берекмәһе, Өфө агрегат етештереү берекмәһе, “Каучук” һәм башҡалар экс­портҡа тауар оҙатһа, “Фармстандарт – ӨфөВита”, “Ойо-Гео Импульс интернэшнл”, “Илаж”, “Нефтехим”, киреһенсә, индерә. Һиндостанға каучук, маши­на­лар, ҡоролмалар, транспорт, металл һәм баш­ҡаһын ебәреп, Башҡортостанға дарыу, сәй һәм башҡа тауарҙар килтерелә.
Өфө моторҙар эшләү берекмәһе, Өфө пластик металдар проблемаһы институты тураһында әйтеп тә тораһы түгел. Хайдарабад ҡалаһында тикше­ренеү лабораторияһы ла булдырылған. Юғары уҡыу йорттары менән дә төрлө кимәлдә эш алып барыла. Башҡортос­танда һинд студенттары күп. 1995 – 2001 йылдарҙа ғына Өфө дәүләт нефть техник университетын егерменән ашыу ҡыҙ һәм егет тамамланы. Баш­ҡорт дәүләт медицина университетына өҫтөнлөк биргәндәр байтаҡ.
– Шулай ҙа беҙҙе төпкөл быуат­тарҙан килгән дуҫлыҡ ептәре бәйләй, ти тарихсылар.
– Көньяҡ Урал биләмәһендә, археологик тикше­реүҙәр күрһәтеүенсә, тимер быуаттан уҡ һинд-иран ырыуҙары менән этник-мәҙәни бәйләнештәр булған. Ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, 10 – 12 мең йыл элек үк һиндтар менән дуҫлыҡ күпе­ре булдыр­ғанбыҙ.
1734 – 1744 йылдарҙағы Ырымбур экс­педицияһы Һиндостанға алып барған юл­дарҙы өйрәнгән. Экспедиция начальнигы И. Кириловҡа Һиндостандан кил­гән сау­ҙагәр Мәрвәри Бараев дүрт сауҙа юлы тураһында ентекле һөйләгән. Ошо уҡ экспедицияла ҡатнашҡан П. Рычковтың хә­тирәләрендә лә был ил сауҙагәрҙәре ту­ра­һында яҙылған. Һиндостандан Көнь­яҡ Уралға ағылған каруандар тауар ғына ташымаған. “Калила һәм Димна”, “Шу­касап-тати”, “Әбүғәлисина ту­ра­­һында хикәйә”, “Ҡырҡ вәзир”, “Ху­жа Насретдин тураһында көлә­мәс­тәр” һәм башҡа китаптар ҙа алып килгәндәр. Бында уларҙы күсереп яҙып таратҡандар.
– Тарихҡа төшөп киткәс, тағы бер ҡыҙыҡлы фактҡа ла туҡталайыҡ: башҡорттар 1718 – 1725 йылдарҙа Фарсы һәм Бохараға походта ҡат­нашҡан икән.
– Эйе. Улар Рәсәй һәм Һиндостан ара­һында сауҙа бәйләнеше булдырыу маҡ­саты менән алыҫ юлға сыҡҡан. 1825 йылда Өфө губернаһының Стәрлебаш ауылынан Ғөбәйҙулла Әмировтың хәти­рәләре нә­шер ителгән. Ул утыҙ йыл буйы Һиндостанда әсирҙә булған. Рәсәйгә иһә 1805 йылда ҡайтҡан. Уның яҙмаларын уҡып сы­ғырға кәңәш итәм.
Тағы бер ҡыҙыҡ­лы тарихи мәғлү­мәт: 1919 – 1920 йыл­дар­ҙа Баш­ҡорт­ос­танға Һин­дос­тан­дың милли-азатлыҡ өсөн көрәш хәрә­кәте етәкселәренең береһе Мөхәм­мәт Бәрәкәтулла килә. Ул әлеге Офи­церҙар йорто бинаһында йәшәй. Ошонда үткән митингта ялҡынлы сығыш яһай. 2001 йылда был ваҡиғаға арнап йорт бинаһына таҡтаташ та ҡуйылды. Бәрәкә­тул­ланың Башҡортостанға киле­үе тура­һында Әх­мәтзәки Вәлиди Туған “Хә­ти­­рәләр”ендә телгә ала.
– Һуңғы йылдарҙа Башҡортостан менән Һин­достан араһында бәй­ләнеш нығынды. “Һин­дос­тан көндәре” үткәрелә, төрлө күргәҙмәләр ойошторола.
– Ысынлап та шулай. Йыл һайын Башҡорт­ос­танда Һиндостандың Бо­йон­дороҡһоҙлоҡ көнө һәм Республика көнөн үткәреү матур йолаға әүерелде. Был сарала Һиндостандан килеп белем алып йө­рөгән студенттар әүҙем ҡатнаша. 2010 йылда Һин­достан Республикаһының 60 йыллы­ғын Әхмәтзәки Вәлиди Туған исемендәге Милли китапханала уҙғарҙыҡ. Залды билдәле скульптор Ләлә Ғәлиева Көн­сығыш темаһына арналған эштәре менән биҙәне. Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры “Һинд легендаһы” һәм “Панчатантра” спектаклдәренең ҡурсаҡтарын алып килде. Микробиолог, биология фәндәре докторы Лилиә Хәсәнованың Һиндостан буйлап сәйәхәтендә эш­ләгән фотопортреттар серияһы күргәҙмәһе үтте.
– Мәҙәни бәйләнешкә ҡытлыҡ юҡ, шикелле. Хәҙер һинд бейеүенә өйрәт­кән ансамблдәр, йога түңәрәктәре лә бихисап.
– Эйе, шулар араһында иң әүҙем эшләгән “Ганга” үҙешмәкәр һинд бейеүе театрын телгә алып киткем килә. Уның етәксеһе – Әлфиә Куряева. Әлеге мәлдә уның 300-ҙән ашыу уҡыусыһы бар. Улар ярҙамында йәмғиәтебеҙҙең 40 йыллы­ғына ҡарата Өфөлә Бөтә Рәсәй һинд бейеүҙәре фестивале ойошторҙоҡ. Сарала Өфө, Ҡазан, Яр Саллы, Ижевск, Бөгөлмә, Магнитогорск ҡалаларынан ансамблдәр ҡатнашты. Махсус рәүештә һинд бейеүе белгесе Рагхав Радж Бхатт саҡырылды. Ул ҙур теләк менән оҫталыҡ дәрестәре үткәрҙе.
– Йәйгеһен Башҡортостанда донъя кимәлен­дәге саралар – ШОС һәм БРИКС саммиттары үтәсәк. Ниндәй әҙерлек эштәре алып барыла?
– Быға тиклем дә Башҡортостан – Һиндостан бәйләнештәрен сағылдырған китаптар нәшерләй инек. Сам­мит­тарға ҡарата ла сағыу баҫма нәшер итергә йыйына­быҙ. Был йы­йындарҙы түҙе­м­һеҙлек менән көтәбеҙ.
– Әңгәмәгеҙ өсөн рәх­мәт, Әсғәт Ғәлимйән улы.