Күп умартасылар яңы умарталарҙы тултырыу өсөн бал ҡорттарының күс айырыуын файҙалана, икенселәре иһә уларҙы үҙе бүлә.
Көслө күстәрҙә инә ҡорттар күп йомортҡа һала. Айҙың икенсе ун көнлөгөндә бал ҡортоноң һан яғынан үҫеше тамамлана, ә инә ҡорттар, ғәҙәттә, тыуымды кәметә. Шуға күрә умарталарҙа ҡорттарҙың осоуы һүлпәнәйә, уларҙың күбеһе ояла эшһеҙ ҡала. Умарталағы эштәрҙән һәм татлы һут йыйыуҙан бушаған ҡорттар һаны арта бара. Улар ситке рамдарҙа, ҡайһы саҡта умартаның тышҡы яғында өйкөмләшеп ваҡыт үткәрә.
Үҙең бүлеүУмартасы эшсе ҡорттарҙың барыһын да эш менән тәьмин итеү маҡсатында күсте икегә бүлә. Яңы күстәрҙе ояла 8-9 кәрәҙҙә үрсеме һәм 11-12 рамда ҡорттары булған ғаиләләрҙән ойошторалар. Уның ысулдары күп, һәм һәр умартасы был эште үҙенсә башҡара.
Бал ҡорто ғаиләһен бүлеү инә ҡортто табып (рамы һәм ҡорттары менән бергә), яңы умартаға күсереүҙән башлана. Шулай уҡ яңы умартаға асыҡ үрсемле 3-4 кәрәҙ, бер нисә буш һәм баллы рамдар урынлаштырыла. Үрсеме көпләнгән кәрәҙҙәрҙе урынында ҡалдырыу яҡшыраҡ. Инәһеҙ ҡалған төп умартаны икенсе ҡаҙыҡтарға күсерәләр, ә инәһе булған яңы умартаны төп умартаның урынына урынлаштыралар. Осҡан ҡорттарҙың барыһы ла элекке урынға, яңы умартаға, ҡайта.
Ситкә күсерелгән төп умартала осмаған йәш ҡорттар ғына ҡала. Кискә табан, ҡорттар тыныслана башлау менән, ситкә ҡуйылған төп умартаға инә көбөн йә иһә йәш инә ҡортто үрсеме булған рамдарҙың өҫкө өлөшөнә ҡуялар.
Төп умарталағы яңы ойошторолған, әммә осҡан ҡорттары булмаған күскә тәүге көндә шәкәр шәрбәте бирелә.
Тәбиғи айырыуБал ҡортоноң күс айырыуы тәбиғәттең бик матур ваҡытына тура килә. Беренсе айырылған күстәр майҙың һуңғы көндәрендә осоп сыға, ә күпләп айырыу – июнь урталарында. Был бал йыйыу осоро буйы дауам итә.
Күс айырыуҙың кире һәм ыңғай яҡтары бар. Айырылған күстәрҙе һоҫоу, ябыу буйынса (бигерәк тә күпләп айырылған ваҡытта) умартасыларға мәшәҡәт өҫтәлә. Инә ҡорттарҙың юғалыу һәм күстәрҙең таралыу осраҡтары күҙәтелә. Умартала күс айырыу алдынан һәм унан һуң бер аҙ ваҡытҡа кәрәҙ төҙөү туҡтатыла, инә ҡорттарҙың бала һалыуы аҙая. Эшсе ҡорттарҙың осоуы кәмей, умартаға бал һуты һәм сәскә һеркәһе аҙ ташыла. Шуға күп умартасылар ҡорттарҙың күс айырыуына юл ҡуймау, йә иһә уны кәметеү сараһын күрә. Беренсеһе – умартала инә ҡорттоң йәш булыуы мөһим. Йәш инә ҡорт, ҡарт инәләр менән сағыштырғанда, баланы 30 процентҡа күберәк һала. Икенсенән, ҡорт ғаиләләрен ҙур умарталарҙа аҫрау (ояларҙы ваҡытында ҙурайтыу), тәбиғәттә бал һуты булмағанда, ҡорттарҙы емләү яҡшы һөҙөмтә бирә.
Шулай итеп, эшсе ҡорттар бала тәрбиәләй, кәрәҙ төҙөй, бал һуты йыя, ояларын таҙарта һәм уларҙың күс айырырға ваҡыты ҡалмай. Ҡайһы бер эште ваҡытында башҡарырға һуңлаһағыҙ, ҡорттарҙың күс айырыуға күскәнен күрһәгеҙ, уларҙы бүлергә мөмкин.
Яңы күс булдырыу төп инә умартаһын бер яҡ ситкә (кәмендә 2-3 метр) илтеп ҡуйыу менән ойошторола. Төп бал ҡорто ғаиләһе урынына яңы умарта ултыртыла. Уға ҡуйылғанынан алып, үрсеме һәм ҡорттары булған 4-5 рам күсереп ҡуялар һәм буласаҡ инә ояһы, ем, буш кәрәҙ бирелә. Ситкә ҡуйылған һәм осоусы ҡорттарҙан мәхрүм ителгән күс айырыуға әҙерлекте туҡтата, осоу көсәйә, инә ҡорт бала табыуҙы арттыра. Иҫке урында ҡалған яңы умартаны 6-7 көндән ентекләп ҡарарға кәрәк. Бында артыҡ инә көптәрен юҡ итәләр, иң өлгөргәндәренән береһен һайлап ҡалдыралар.
Күс айырыуҙың ыңғай яҡтары ла бар. Күсте умартаға япҡандан һуң, ул кәрәҙ төҙөү һәм бал һуты йыйыу эштәрен ихлас башҡара. Йыл һайын бал йыйыу алдынан күстәрҙең айырылыуы ҡарт инәләрҙе йәштәре менән алмаштырыу мөмкинлеген бирә. Иң яҡшы бал ҡорто инәләре күс айырған ғаиләләрҙә тыуа. Бал һуты йыйыр алдынан һәм был эш башланған мәлгә тура килһә, ыңғай һөҙөмтә бирә. Ваҡытлыса үрсем үҫтереү туҡтатыла, кәрәҙҙәрҙә бал һуты өсөн урын бушатырға мөмкинлек бирә, ә үрсем тәрбиәләүҙән арынған эшсе ҡорттар бал һуты йыйыуҙа, эшкәртеүҙә ҡатнаша.
Шуныһы мөһим: үрсемде үҫтереүҙәге тәнәфес үңәҙ, варроатоз (талпан) ауырыуҙары булғанда уларҙың үҫешен ваҡытлыса туҡтатыусы бер сара булып тора. Күс айырыуҙың ыңғай яҡтарын иҫәпкә алып, һәүәҫкәр умартасылар һәр бал ҡорто ғаиләһенә бер күс айырырға мөмкинлек бирә. Әгәр ҡорттар һанын арттырырға кәрәк булһа, бер күс айырған бал ҡорто ғаиләһен уртаға бүлеп, икәү итеп була.
Шулай итеп, ҡышлап сыҡҡан һәр бал ҡорто ғаиләһен өсәү итергә лә мөмкин. Икеһе (йәш инәләре) ҡышҡылыҡҡа ҡалдырыла, ә ҡарт инәле күсте, төп бал йыйыу башланып өс көн үткәс, ҡышлаясаҡ ҡорттарҙың береһенә ҡушалар. Шуны иҫтә тоторға кәрәк: ҡушыла торған күстәр бер-береһенә яҡын урынлашҡанда ғына уларҙы берләштереп була.
И. Шафиҡовтың “Бал ҡортоноң наҙы бар” китабынан.