– Гөлдәр Әхмәҙи ҡыҙы, энциклопедия «тәүге ҡарлуғас»мы?
– Беренселәрҙән үк тип әйтеп булмай. Бындай тәүге баҫма – Йылайыр районыныҡы, уны ла, әйткәндәй, беҙҙең нәшриәт әҙерләне. Әлегә, белеүебеҙсә, район һәм ҡалалар араһында энциклопедия сығарыусылар бер нисәү генә. Әммә, ысынлап та, «Баймаҡ энциклопедияһы» – бик ҙур, күләмле һәм мәғлүмәтле китап.
– Быға тиклем нәшриәт «Башҡортостандың ҡыҫҡаса энциклопедияһы»н сығарҙы. Әле күптән түгел генә ете томлыҡ «Башҡорт энциклопедияһы» донъя күрҙе. Уларҙа, һис шикһеҙ, һәр бер район тураһында мәғлүмәт бар. Айырым район йәки ҡала энциклопедияларын нәшер итеп тороуҙың кәрәге бармы һуң?
– Әлбиттә, ете томлыҡ «Башҡорт энциклопедияһы» беҙҙең артабанғы эшебеҙҙең төп нигеҙе булып тора. Унда тупланған мәғлүмәттәрҙең әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ. Әммә шул уҡ ваҡытта район йәки ҡала энциклопедияларының концепцияһында урындағы күренекле шәхестәр, ваҡиғалар тураһында мөмкин тиклем тулы һәм ентекле мәғлүмәт туплау һалынған. Быға беҙ «Баймаҡ энциклопедияһы»н әҙерләгәндә яҡшы төшөндөк.
– Ошо энциклопедия өҫтөндәге эшмәкәрлегегеҙ хаҡында ентекләберәк һөйләп үтһәгеҙ ине. Бәлки, уның ниндәйҙер үҙенсәлектәре булғандыр?
– «Баймаҡ энциклопедияһы»н эшләү идеяһы бер үк ваҡытта тип әйтерлек төрлө кешелә тыуҙы. Ғилми-нәшриәт комплексының генераль директоры Уйылдан Ғилман улы Сәйетов райондарҙың энциклопедияһын эшләү тураһындағы уйҙары менән уртаҡлашты. Шул уҡ фекер беҙҙең ғаиләлә лә бар ине. Беҙ, тормош иптәшем, билдәле журналист Таһир Ишкинин менән бер аҙ материал туплап та өлгөргәйнек. Баймаҡ районы хакимиәте башлығы Илшат Хәмит улы Ситдиҡов һәм уның ярҙамсылары ла шул уҡ уйҙа булып сыҡты. Шулай итеп, уйҙар берегеп, алда оло маҡсат торғас, уны тормошҡа ашырмайынса туҡтаманыҡ. Илшат Хәмит улы районда ҙур эш башлап ебәрҙе. Көслө ойоштороу комитеты, эш төркөмө булдырылды. Генераль директорыбыҙ бойороғо менән комплекста махсус проекттар бүлеге, уның нигеҙендә шулай уҡ ун һигеҙ хеҙмәткәрҙән торған эш төркөмө ойошторолдо. Мине уның етәксеһе итеп тәғәйенләнеләр. Беҙҙең алдыбыҙҙа бик ҙур һәм яуаплы мәсьәлә ҡуйылғайны. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә ғәйәт ҙур эш атҡарып сығырға кәрәк ине. Баймаҡ халҡы бөтә донъяға һибелгән. Был районда тыуып үҫкән күренекле шәхестәр Рәсәйҙең төрлө төбәктәрендә йәшәгән һәм йәшәй.
– Энциклопедия эшләгәндә иң мөһиме көнүҙәк һәм дөрөҫ, документтар менән раҫланған материалдар туплауҙыр, моғайын. Иң тәүҙә архивтар, дәүләт учреждениелары менән берлектә эшләү кәрәк. Районда архив берәү генә, тағы ла урындағы гәзит бар, йәғни мәғлүмәт сығанаҡтары сикле тип әйтмәксемен…
– Мәғлүмәт туплауҙы урындағы халыҡтың ҡатнашлығынан тыш башҡарып сығып булмаҫ ине. Район китапханалар селтәре (директоры – Луиза Ҡаһарман ҡыҙы Дәүләтшина), район архивы (мөдире – Фатиха Ғүмәр ҡыҙы Харрасова), загс (начальнигы – Зөлфиә Яҡуп ҡыҙы Әминева), тыуған яҡты өйрәнеү музейы (директоры – Найлә Мөйәссәр ҡыҙы Ғәлина), район хакимиәте идаралыҡтары һәм бүлектәре, уҡытыусылары, ауыл хакимиәттәре башлыҡтары һәм хеҙмәткәрҙәре мәғлүмәт туплауға ҙур өлөш индерҙе. Быларҙан тыш, райондың һәр бер ауыл хакимиәтендә, мәктәбендә, музейында, китапханаһында, предприятиеларҙа яуаплы хеҙмәткәрҙәр билдәләнде, ауылдар тарихы менән ҡыҙыҡһыныусылар, оло йәштәгеләр буласаҡ энциклопедия өсөн материал туплауҙы үҙ өҫтөнә алып ҙур ярҙам күрһәтте. Урындағы тыуған яҡты өйрәнеүселәр Әмир Закир улы Сәйғәфәров, Рамаҙан Исмәғил улы Үтәғолов, Азамат Әғзәм улы Тажетдинов һәм башҡаларҙың район, ауылдар тарихына, мәғариф, һаулыҡ һаҡлау, Бөйөк Ватан һуғышы һәм башҡа темаларға арналған китаптарында тупланған ҡиммәтле мәғлүмәттәргә нигеҙләндек. Өфөлә йәшәгән яҡташтар ҙа үҙ өлөшөн индермәй ҡалманы. Ғөмүмән, район башлығы тырышлығы менән энциклопедияны яҙыу Баймаҡ халҡының уртаҡ эшенә әүерелде. Әммә шунда уҡ иҫкәртеп ҡуяйым: энциклопедия – ул тәү сиратта мәғлүмәт сығанағы. Уға мөрәжәғәт итеүсе үҙен ҡыҙыҡһындырған шәхес, ойошма йәки ваҡиға тураһында ҡыҫҡа, аныҡ, әммә бөтә йәһәттән дә тулы, документаль сығанаҡтар менән раҫланған хәбәр табырға тейеш. Шуға күрә беҙ Башҡортостан Республикаһының Үҙәк дәүләт тарихи һәм Ырымбур өлкәһенең тарихи архивтарынан алынған мәғлүмәттәргә лә таяндыҡ.
Ете томлыҡ «Башҡорт энциклопедияһы»н әҙерләгәндә ҡулланылған критерийҙарҙы, методик ҡулланмаларҙы «Баймаҡ энциклопедияһы»на ла яраҡлаштырҙыҡ. Эсенә ике меңдән ашыу мәҡәлә индерелгән һүҙлек (словник) әҙерләнек. Эш барышында ҡайһы бер мәҡәләләр төшөп ҡалды, күпмеһелер өҫтәлде. Шулай итеп, бөгөн Баймаҡ районы үҙенең энциклопедияһына эйә. Был – район өсөн ҙур ҡаҙаныш, ә беҙҙең нәшриәт өсөн – оло юлдың башы. Әлеге ваҡытта Әбйәлил районы һәм Сибай ҡалаһы менән ошондай уҡ энциклопедиялар әҙерләү тураһында килешеүҙәр бар. Башҡа райондарҙың етәкселеге лә ҡыҙыҡһыныу белдерҙе.
– Шулай ҙа район һәм ҡала энциклопедияларының үҙенсәлеге нимәлә?
– Тотош ил йәки айырым республика, өлкә тураһындағы энциклопедияларҙың критерийҙары, эшләү методикаһы район йәки ҡала энциклопедияһы өсөн яраҡлаштырыла, эшкәртелә, был ваҡытта күләм һаҡлана, ә йөкмәткеһе яғынан үҙгәрә. Мәҫәлән, «Башҡорт энциклопедияһы»на Башҡортостандың иң бейек тауҙары, ҙур йылғалары, халыҡ артисы исеменә лайыҡтар ғына инһә, Баймаҡтыҡына бейеклеге 500 метрҙан ашыу тауҙар, район ере буйлап ағып үтеүсе ун километрҙан оҙонораҡ бәләкәй йылғалар, атҡаҙанған артистар ҙа бар.
– Теүәлерәк әйткәндә, ниндәй мәҡәләләрҙән тора Баймаҡ энциклопедияһы?
– Ул ҙур күләмле инеш мәҡәлә менән башлана, Баймаҡ районының тарихи үткәне, бөгөнгө торошо тураһында дөйөм мәғлүмәт бирелә. Артабан алфавит буйынса мәҡәләләр, улар 2240-тан ашыу, 500-ҙән артыҡ иллюстрация бар.
Административ-территориаль берәмектәр, йәғни хәҙерге Баймаҡ районы биләмәһе ингән элекке Ырымбур губернаһы, өйәҙҙәр, кантондар, райондар, ауылдар, бөгөн йәшәп килгән һәм юҡҡа сыҡҡан ауылдарҙың бөтәһе лә индерелде. Райондың үҫемлектәр, хайуандар донъяһы, йәғни унда төйәкләнгән йәнлектәр, ҡоштар, төрлө бөжәктәр, “Ҡыҙыл китап”ҡа ингән, тик район биләмәләрендә генә осраусы үҫемлектәр һүрәтләнә. Шулай уҡ күлдәр, тәбиғәт, археология ҡомартҡылары, баҡыр рудаһы, алтын ятҡылыҡтары, уларҙы эшкәртеүсе предприятиелар, медицина, мәғариф учреждениелары, йәмәғәт ойошмалары, китапханалар, музейҙар, театрҙар, ижади коллективтар, районда булып үткән тарихи ваҡиғалар, унда йәшәүсе ерле халыҡтың ауыҙ-тел ижады, фольклоры тураһында мәғлүмәт тә урын алды Баймаҡ энциклопедияһында. Биографик мәҡәләләрҙә Баймаҡтың билдәле кешеләре тураһында тулы мәғлүмәт тупланды. Райондың үҫешенә үҙ өлөшөн индереүсе тарихи шәхестәр, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәрҙәре, Советтар Союзы Геройҙары, Социалистик Хеҙмәт Геройҙары, районда тыуып үҫеп, илебеҙҙең фән, әҙәбиәт, сәнғәт өлкәләрендә ҙур уңыштарға өлгәшеүсе арҙаҡлы шәхестәр, дәүләтебеҙҙең почетлы исемдәренә, ордендарына, премияларына лайыҡ булыусылар – береһе лә онотолманы. Китапта ошонда тыуып үҫкән, төрлө ерҙә йәшәүсе фән кандидаттарының, «Әсәлек даны» миҙалына лайыҡ булған күп балалы әсәләрҙең исемлеге лә урын алды.
– «Баймаҡ энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексының һуңғы проекты түгелдер тигән ышаныстабыҙ...
– Әлбиттә. Алда – ҙур яңы проекттар. Әлеге ваҡытта «Башҡортостан халыҡтары» энциклопедияһы әҙер, ул тиҙҙән донъя күрәсәк. Шулай уҡ Әбйәлил районы, Сибай ҡалаһы, Рәми Ғарипов исемендәге 1-се башҡорт республика гимназия-интернаты тураһындағы энциклопедиялар, республикабыҙҙың билдәле кешеләренең юбилейҙарына арналған баҫмалар өҫтөндә эш башланды.