Бынан бер нисә йыл элек тарих фәндәре кандидаты Мансур Марат улы Зәйнуллиндың “Йылҡысылыҡ буйынса урыҫса-башҡортса, башҡортса-урыҫса һүҙлеге” ҡулға килеп эләкте. Башҡорт халҡының матди һәм рухи мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһынған һәр кем өсөн ҡыҙыҡлы ла, мәғлүмәтле лә хеҙмәт был.

Башҡорт теленең малсылыҡ лексикаһы нигеҙҙәрен тәшкил иткән меңгә яҡын һүҙ һәм һүҙбәйләнеш ингән был һүҙлеккә. Йылҡысылыҡҡа ҡағылған тел байлығы, терминдар хайран итерлек: аттың төҫөн, йәшен, енесен билдәләгән, башҡорт тоҡомло аттарҙы файҙаланыу, йылҡысылыҡ аҙыҡ-түлегенә бәйле атамалар... Ҡайһы берҙәрен ишетеп белһәк тә, күпселеген онотҡанда бер ҡулланабыҙ, бәғзеләре иһә хәтер һандығында һаҡланмаған да инде. Төҫөнән сығып ҡына ла атҡа нисек әйтмәйҙәр: саптар (игреневый), бурыл (чалый, серый), ерән (рыжий), бүртә (караковый), туры (гнедой), ҡола (буланый), буҙ (сивый) һәм башҡалар.
Кәүҙәһенә, ял-ҡойроғона ҡарап та төрлө атама биргәндәр, мәҫәлән, оҙон тороҡ, йәйек, ялбыр яллы, мундаһы бейек, ҡарлуғас ботло... Элекке замандарҙа Башҡортостан биләмәһенең өстән ике өлөшөн урман ҡаплағанлыҡтан, ХХ быуатҡа ҡәҙәр йөк ташыу өсөн аттан да уңайлы транспорт сараһы булмаған. Был малҡайҙарға юл да, күпер ҙә кәрәкмәгән. Ата-бабалар мал-тыуар һәм йылҡы өсөн аҙыҡ эҙләп урындан-урынға күсеп йөрөгән. Ағиҙел, Дим, Һаҡмар йылғалары буйында йәшәгән башҡорттар уларҙы руда, тоҙ, утын, бесән ташыу өсөн файҙаланған. Башҡорт тоҡомло аттарҙың хужалыҡ эштәренә һәләте яҡшы билдәле: 4-5 центнер ауырлығындағы йөк менән тау үренә артылғандар, тәрән көрттө ярып сыға алғандар. Һыбай йөрөү өсөн халыҡ алашаларҙы һәм айғырҙарҙы файҙаланған.
Ат күп меңйыллыҡтар буйына крәҫтиәндең алыштырғыһыҙ ярҙамсыһы иҫәпләнгән. Ер һөргәндә лә, сәскәндә лә, уңыш йыйғанда ла, ял иткәндә лә, байрамда ла ул хужаһына хеҙмәт иткән. Рәсәйҙең бөтә губерналарында ҡыңғырау таҡҡан "тройка"лар станциянан-станцияға почта ташыған. Өфөнән Стәрлетамаҡҡа тиклемге араны башҡорт аттары һигеҙ сәғәттә үткән.
Холоҡ-фиғеленә, ярһыулығына, ҡурҡаҡлығына ҡарап, аттарҙы аҫау, өркәк, билендәк тип йөрөткәндәр. Бер йәшкә тиклемге йылҡы малын ҡолон, ике йәшкә тиклемгеһен тай-тулаҡ тип атағандар. Нисә йәштә булыуына ҡарап, бейәләрҙе ҡонажын, дүнәжен, байтал тип исемләгәндәр.
Йылҡы ите донъяның күп илдәрендә юғары баһалана. Швеция, Франция, Австрия, Дания, Италия һәм башҡа илдәрҙә ит етештереү өсөн күпләп йылҡы аҫрайҙар. Бельгияла ат итен һарыҡ итенә ҡарағанда йән башына иҫәпләгәндә — туғыҙ, Швецияла алты тапҡырға күберәк ҡулланалар.
Ғалимдарҙың раҫлауынса, йылҡы ите — тиҙ үҙләштерелеүсе, ҡиммәтле, туҡлыҡлы аҡһым. Төрлө сирҙәрҙе дауалағанда (бауыр, ашҡаҙан аҫты биҙе ауыртҡанда, матдәләр алмашыныуы боҙолғанда) аминокислотаға бай был ризыҡ бик файҙалы. Унда аҡһым да һыйыр итендәгенә ҡарағанда күберәк. Ә ҡаҙының тәмен кем генә баһаламай!
Бейә һөтө һәм ҡымыҙ башҡорттарҙың төп аҙығы булған. Әле республикабыҙҙа был шифалы эсемлекте әҙерләүҙә ҙур тәжрибә тупланған.
Башҡорт халыҡ ижадында ат һәр саҡ батырҙың тоғро юлдашы итеп һынландырыла. Аҡбуҙат, Толпар, Күк бүре, Алтын ҡойроҡ-Көмөш ял, Ҡара юрға, Аҡһаҡ ҡола, Ҡуңыр буға образдары бәләкәй саҡтан беҙҙең күңелдә йәшәй.
Халҡыбыҙҙың һуғыш һәм походтарҙа ат менеп яу сапҡаны, башҡорт кавалерия отрядтарының швед һәм Азов походтарында ҡатнашыуы тарихтан яҡшы билдәле. Башҡорт атлылары 1773 — 1775 йылғы Крәҫтиәндәр, 1768 — 1774 йылғы урыҫ-төрөк һуғыштарында ҙур батырлыҡ күрһәткән. 1812 йылғы Ватан һуғышында уларҙың даны тағы ла киңерәк тарала, илһөйәр башҡорттар Наполеон ғәскәренә ҡаршы көрәшеү өсөн дүрт мең атын армияға тапшыра. Бөйөк Ватан һуғышында башҡорт атлыларының ҡаһарманлығы мәңге тарихта ҡаласаҡ. Башҡорт кавалерия дивизияһы дүрт орден менән наградлана, 76 хәрби Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ була.
Хәҙерге тыныс тормошта ат спорты ҙур популярлыҡ ҡаҙана. Һабантуйҙарҙа бәйгеләр ойоштороу йолаһы ла һаҡлана беҙҙә. Ауыр сирҙәрҙән яфаланған балаларҙы һыбай йөрөтөп дауалау мөғжизәһенә лә шаһитбыҙ. Ғөмүмән, ат спорты — заманса, ылыҡтырғыс спорт төрҙәренең береһе. Ул кешенең сослоҡ, йылдамлыҡ, тәүәккәллек, таһыллыҡ сифаттарын үҫтерә, һаулығын яҡшырта.
Йылҡысылыҡтың әһәмиәте хужалыҡ эштәрендәге роле менән генә баһаланмай, ат – башҡорт халҡының рухи тормошоноң айырылғыһыҙ өлөшө лә.
Ғалим Мансур Зәйнуллиндың ғилми эше аша аттарҙың үҫеш эволюцияһы менән танышып, үҙебеҙ өсөн яңы мәғлүмәт таптыҡ. Баҡһаң, тәүге аттар Төньяҡ Америкала күренгән, аҙаҡ Азияға, Европа һәм Африкаға таралған. Планеталағы үҙгәрештәргә, тәбиғәттең ҡырыҫ шарттарына ярашлы, улар ҙа үҫешкән, сыҙамлы, көслө хайуанға әүерелгән. Аттың төрлө тоҡомдары барлыҡҡа килеүендә, әлбиттә, кешенең роле ҙур.
Ә башҡорт аты элек ниндәй булған? Бәләкәйерәк кәүҙәле, талымһыҙ, әрһеҙ, көслө, ныҡ, бейәһе бик һөтлө, тиелә һүҙлектә. Ғилми эштә йылҡысылыҡ тураһында халыҡ әйтемдәре һәм мәҡәлдәренең сағылыш табыуы ла уның йөкмәткеһен байытҡан.