Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Зифа ла, әрһеҙ ҙә был ағас
Зифа ла, әрһеҙ ҙә был ағас Ҡайын ағасына һоҡланмаған, унан файҙаланмаған кеше һирәктер. Шағирҙар һылыуҙарҙың гүзәллеген уның менән сағыштыра, моңһоулығын йырға һала, композиторҙар көйҙәр яҙа, рәссамдар тәбиғәтте һүрәтләгән пейзаждарында урап уҙмай. Илһам өләшеүсе лә ҡайын, төҙөлөш материалдары ла, һаулыҡ өсөн дә файҙаһы ҙур.
Тәбиғәттә ҡайындың йөҙгә яҡын, ҡайһы бер белгестәр иҫәпләүенсә, хатта унан да күберәк төрө бар икән. Ер шарының төньяҡ өлөшөндә киң таралған. Күпселек төрө ҡатнаш, йәғни ылыҫлы-япраҡлы ағастар тәшкил иткән урман­дарҙа үҫә. Тик ҡайынлы ғына төбәктәр ҙә бар. Мәҫәлән, Башҡорт­остандың төньяҡ-көнсығыш райондарында ул күпләп үҫә.
Ҡайындарҙың күпселегенең бейеклеге 30-45 метрға, йыуан­лы­ғының диаметры 120-150 сан­тиметрға етә. Ҡыуаҡлыҡ һымаҡ ҡыналары була. Ботаҡ­тары ергә йәйелеп, саҡ теймәй торғандары ла. Тамырҙары ныҡлы, олонона ҡарап тәрәнгә лә китергә мөмкин, һайыраҡ урында ла ҡала ала. Әммә олонона тейешле һутын бирә, йәшәтеү өсөн бар шарттар тыуҙыра. Йәш ҡайындың төп тамыры тиҙ ҡорой, ләкин ян-яҡтан киткәндәре нығынып ҡала, улар ағасты йәшәтә. Ҡайын тәүге йылдарҙа ғына оҙаҡ үҫә. Шуға ҙурыраҡ үләндәр араһында беленер-беленмәҫ, күренер-күренмәҫ кенә ултыра. Аҙаҡ иһә ҡапыл күтәрелеп китә лә, киреһенсә, ошо үләндәрҙе үҙе “яратҡаны”, үҙ иткәне менән алыштыра башлай. Күп төрөнөң ҡайырыһы аҡ булһа ла, беҙҙең яҡтарҙа ла һарғылт, ҡыҙғылт, алһыу, һорғолт төҫтәре осрай. Хатта ҡарағусҡыл һоро, ҡаралары була. Ҡайырының өҫкө өлөшө, ғәҙәттә, нәҙек кенә таҫмалай һыҙырылып тора. Ҡарт ағастарҙың олононоң аҫҡы яғы ҡара, тәрән һырлы ҡайыры менән ҡаплана. Йәш япраҡтары елем менән ҡапланғандай йәбешә, шуға мунсаға ундайҙарын “май миндеге” булараҡ, шифаһы өсөн алып баралар. Ә ҡышҡылыҡҡа һаҡларға һуңыраҡ йыялар.
Орлоғо бик еңел. Мәҫәлән, бер грамм ауырлыҡта 5 мең орлоҡ иҫәпләнә. Нәҙек кенә “ҡанатлы” булып, талғын ғына елдә лә әсә үҫемлегенән 100 метр алыҫлыҡҡа осалар. Шуға ла дымлы йылдарҙа һөрөлмәгән баҫыуҙарҙа ла, соҡорҙарҙа, уйһыулыҡтарҙа ла ҡайын үҫентеләре тиҙ һәм күпләп шытып сыға.
Был ағасты Ер шарының төньяҡ өлөшөндә киң таралған, тинек. Уны Евразия, Төньяҡ Америкала күреп була, Европа менән Төньяҡ Америка тундраларында, беҙҙең Себерҙең таулы тундра­һында ла карлик (бәләкәй) ҡайын­дар үҫә. Боҙлоҡ ваҡытында, унан һуңғы осорҙа был төр көньяҡҡа табан да таралған. Ағастың күпселек төрө һалҡынға бик сыҙам. Гималай, Ҡытай, Япон, Америка субтропиктарындағы эҫегә сыҙамдары ла бар.
Ҡайын ниндәй тупраҡта ла үҙен яҡшы тоя. Төрөнә ҡарап, ҡом менән балсыҡта ла, һаҙлыҡта, ташлы тауҙарҙа, ҡоро, ҡырыҫ далала ла берҙәй үҫә ала. Шуға уны баҫыу һыҙаттарына ултыртыу киң таралған. Ағастың нисә йыл үҫкәнлеге тураһында төрлө мәғлүмәт бар: 100-120, хатта – 150-300.
Ҡайын ағасы бик күп төр бөжәктәргә “төйәк” бирә. Үҙ сиратында улар ҡоштар­ҙы ылыҡ­тыра. Башлыса бөтәһе лә “ҡайын бәшмәге” тип аталған һаҙ, аҡ бәшмәктәр төркөмөн дә йәшәтә. Шулай уҡ беҙ “ҡайын еләге” тип исемләнгән еләк төрөн беләбеҙ.
Төҙөлөш өсөн ҡайын ағасын тик эске яҡта, дым булмаған ерҙә генә ҡулла­налар. Бик тиҙ сереүе, бәшмәкләнеүе тышҡы төҙөлөш эштәренә яраҡһыҙ итә. Шулай ҙа башҡа ағас үҫмәгән яҡтарҙа бура ла бурайҙар, кәртә (таҡта) өсөн дә файҙаланалар. Борон япраҡтарынан йөн маныу өсөн һары буяу яһағандар. Утынға бик яҡшы, шуға ла уның ярҡаларын мунсаға әҙерләйҙәр, хәҙер иһә шашлыҡ бешереү өсөн дә күмерен әҙерләйҙәр.
Ҡыҫҡаһы, көнитмешебеҙҙе ҡайынһыҙ күҙ алдына ла килтереп булмай. Ҡышҡы сатлама һыуыҡтарҙа ла бәҫ ҡунған ботаҡтары тормошобоҙға йәм өҫтәй. Яҙын һыуы шифаһын өләшә, йәйен күләгәһе һулап туймаҫлыҡ илерткес һауаһында ял иттерә, көҙөн алтын япраҡтары күңелдәрҙе елкендерә…


Автор: Т. МУСИН.


Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Яҙҙы ашҡынып көткәндер...

Яҙҙы ашҡынып көткәндер... 10.03.2019 // Ҡырағай мөхит

Ошо байрам көндәрендә Веселовка ауылы халҡы эргәлә атыу тауыштары ишетә. Һөҙөмтәлә, республиканың...

Тотош уҡырға 1 129

Һаҡлау мөмкинлеге – халыҡ-ара кимәлдә

Һаҡлау мөмкинлеге – халыҡ-ара кимәлдә 30.01.2019 // Ҡырағай мөхит

Башҡортостандың символына әүерелгән уникаль тәбиғәт ҡомартҡылары – шихандарҙың яҙмышы һаман да хәл...

Тотош уҡырға 1 287

Мансур ағай хикәйәттәре

Мансур ағай хикәйәттәре 27.01.2019 // Йәмғиәт / Ҡырағай мөхит

...Тауҙар араһындағы бәләкәй генә өйҙә урмансы һәм уның ҡатыны йәшәй. Үҙенә тәғәйенләнгән биләмә...

Тотош уҡырға 1 873

Әйләнә лә киләләр...

Әйләнә лә киләләр... 26.01.2019 // Йәмғиәт / Ҡырағай мөхит

Иглин районының Оло Теләк ҡасабаһында йәшәгән киң билдәле фермер Хәсән Иҙиәтуллиндың хужалығында...

Тотош уҡырға 1 750

Иҫәпленең ҡошо ла теүәл

Иҫәпленең ҡошо ла теүәл 21.01.2019 // Ҡырағай мөхит

Үткән ял көндәрен мәскәүҙәр файҙалы үткәрҙе: улар орнитологтарға ярҙам итеү өсөн һыуҙа йөҙгән...

Тотош уҡырға 1 090

Йәнлектәр шәкәр сиренә бирешмәй

Йәнлектәр шәкәр сиренә бирешмәй 18.01.2019 // Ҡырағай мөхит

Ҡырағай тәбиғәттә хайуандар шәкәр сире менән ауырымай һәм һимереү менән яфаланмай....

Тотош уҡырға 1 175

130 йәшкә еткән

130 йәшкә еткән 16.01.2019 // Ҡырағай мөхит

Һиндостанда 130 йәшкә етеп үлгән крокодил менән бәхилләшергә 500-ҙән ашыу кеше килгән....

Тотош уҡырға 1 128

Бөгөн – Ҡурсаулыҡтар һәм милли парктар көнө

Бөгөн – Ҡурсаулыҡтар һәм милли парктар көнө 11.01.2019 // Ҡырағай мөхит

Беренсе тапҡыр был датаны Бөтә донъя тәбиғәтте һаҡлау фонды башланғысы менән 1997 йылда билдәләй...

Тотош уҡырға 1 370

Лань, ҡабан балаһы, тур үгеҙенең дуҫлығы

Лань, ҡабан балаһы, тур үгеҙенең дуҫлығы 10.01.2019 // Ҡырағай мөхит

Лань, тур үгеҙе, дөйәғош... Юҡ-юҡ, йылы яҡта түгел, республикабыҙҙың Нуриман районында ла күрергә...

Тотош уҡырға 1 160

Ул ултыртҡан урман шаулап үҫә

Ул ултыртҡан урман шаулап үҫә 25.12.2018 // Ҡырағай мөхит

Туймазы районының Верхнетроицк ауылы китапханаһында РСФСР-ҙың дәүләт премияһы лауреаты,...

Тотош уҡырға 1 090

“Бәләкәй болан”

“Бәләкәй болан” 11.12.2018 // Ҡырағай мөхит

Урман-ҡырҙарыбыҙ биҙәге. Ҡоралайҙарҙы “бәләкәй болан” тип тә йөрөтәләр....

Тотош уҡырға 1 343

Урман һаҡсылары

Урман һаҡсылары 11.12.2018 // Ҡырағай мөхит

Һалҡын көндәр башландымы, башҡа ваҡытта күҙгә күренмәгән теремек ҡарабаш турғайҙар кешеләр йәшәгән...

Тотош уҡырға 1 402