Отпуск ваҡытында иң йыш һөйләшкән кешем, моғайын, Гөлфиә булғандыр. Әле ул Хәйбуллала, әле Ырымбурҙа, ә үҙенең янып торған йөрәге тулы сәм, ғәм, ихласлыҡ. “Бәйләнештә” социаль селтәрендә күреп торабыҙ, ул һәр ваҡыт кешеләр араһында сығыш яһай, йырлай, моң өләшә, яңы йырҙар ижад итә. Күргән, кисергәндәре эсенә һыймай йыр булып урғыла төҫлө Гөлфиәнең, шуға ла эшкә сыҡҡас та уның менән әңгәмә ҡороп, уй-ниәте хаҡында замандаштарыбыҙға еткерербеҙ, тигәйнем.
Хәйбулла районының Иҫәнгилде ауылында тыуған ҡыҙ өсөнсө класта уҡығанда гармунда, 15 йәшендә ҡумыҙҙа, 2010 йылда думбырала уйнарға өйрәнгән. Туғыҙынсы кластан һуң Өфөлә сәнғәт колледжына баян буйынса әҙерлек курсына ингән, бер йыл уҡығас, ауылына ҡайтып, 11-се класты тамамлап, Стәрлетамаҡ мәҙәниәт техникумында баян бүлегендә белем алыуын дауам иткән. Унда өс йыл уҡығандан һуң БДУ-ның Сибай институтында ситтән тороп белем алған. Артабан Иҫәнгилде урта белем биреү мәктәбендә музыка уҡытыусыһы булып һигеҙ йыл эшләгән, уҡыусыларҙа музыкаға һөйөү тәрбиәләгән.
2007 йылда Мәсетле районында I асыҡ республика ҡумыҙсылар һәм өзләүселәр бәйгеһендә 1-се урын яулаған. Бөтә донъяға билдәле виртуоз ҡумыҙсы Роберт Заһретдинов тәҡдиме менән ҡумыҙсылар ансамбле ойоштора. Ҡыуандыҡ йылғаһы буйында йәшәгәс, уның исемен яңы төркөмгә ҡушҡан сая ҡыҙ. Егеттәрҙе йыйып, был яҡта Буранбай сәсән ерләнеүен иҫәпкә алып, уның исемен бирә яңы төҙөлгән ансамблгә. Вокал, шахмат һәм музыка дәрестәрен уҡытҡан Гөлфиәнең уҡыусылары район конкурстарында йыл һайын 1-се урын алған. Хәйер, уның уңыштары ла, һыҙланыуҙары ла етерлек. Ошо хаҡта һәм Ырымбур өлкәһенә булған сәфәре тураһында әңгәмәләштек милли моңдарыбыҙ тип янған замандашыбыҙ менән. Һәр ауылдарҙағы сығыштары хаҡындағы фекерҙәре, ошо заман күренештәре тураһында ҡараштары ҡыҙыҡлы Гөлфиә Хәләфетдинованың.
– Бала сағыңдан ҡурайға ғашиҡ булғанһың?
– 1989 йылда Йылайыр районының Иҫке Яҡуп ауылында Ишмулла Дилмөхәмәтов исемендәге I асыҡ республика ҡурайсылар конкурсы үткәрҙеләр. Шул ваҡытта ҡурай моңо мәңгелеккә ояланы күңелемә. Әсәй әле лә көлөп хәтерләй, кис етһә, юҡ булам да ҡуям икән. Ул мине сәхнә артында ағай-олатайҙарҙың ҡурай уйнаған ерендә барып тапҡан. Бөтә донъямды онотоп ҡурай тыңлап ултырам, ти. Ул ваҡытта уҡымай инем әле. Ә 2012 йыл Өфө ҡалаһында “Дарман” телевизион бәйгеһендә алтын миҙалға лайыҡ булғас, Аҡъяр район мәҙәниәт йортона эшкә килдем. Төрлө конкурстарҙа ҡатнашып торам. Мәҫәлән, мөнәжәт, бәйет, оҙон көй, гармун, ҡумыҙ бәйгеһе, эстрада йырҙары бәйгеләре. “Аҡтамыр” этнотөркөмөн етәкләйем. Йыл һайын үҙемдең йәки Азат Исҡужин менән айырым концертыбыҙҙы үткәреп торабыҙ. 2011 йылда Екатеринбургта ҡурайсылар менән гөрләтеп концерт ҡуйҙыҡ. 2012 йыл Төркиәнең өс ҡалаһында үҙебеҙҙең башҡорт милли кейемен кейеп, башҡорт ҡурайында, башҡорт ҡумыҙында, думбыраһында уйнап, йырлап, фестивалдә ҡатнашырға насип булды. Екатеринбург, Санкт-Петербург ҡалаларында, Мәскәү, Свердловск өлкәләрендә һабантуйҙарҙа сығыш яһаныҡ. Ырымбур өлкәһендә “Тулҡындарға ҡаршы йөҙәм” тигән концертты Азат Исҡужин менән бергә ойошторҙоҡ. Башҡорттоң көслө рухын сағылдырыу, Хәйбулламдың йөҙө булам тигән маҡсаттар менән янып эшләйбеҙ, йәшәйбеҙ!
– Йыш ҡына Азат Исҡужин менән бергә сығыш яһайһығыҙ...
– Уның менән беҙ биш йылға яҡын таныш. Хәйбулла районының Йәнтеш ауылына йәштәрҙең йәки студенттарҙың “Гәлсәр һандуғас” тигән йыр бәйгеһе конкурсына баһалама ағзаһы булып бараһың, тинеләр. Шул көндө һаман әлегеләй иҫләйем, сөнки әллә нимәгә тулҡынландым, әҙерләндем, түҙемһеҙлек менән көттөм.
Бына ауыл клубында конкурс башланды, бәйге уртаһына Азат Исҡужинды сығарҙылар, ҡасандыр “Гәлсәр һандуғас”тың еңеүсеһе булған, тинеләр. Эй моңло йырланы, нимә йырлағанын да иҫләмәйем, әммә шул хәтлем балҡып йәшәгеһе килгәнен, тормошто яратыуын, донъяның ҡәҙерен белеп, гиҙеп йөрөп эшләргә теләгәнен ишеттем, тойҙом, күрҙем. Ул сәхнәлә йырлап торғанда, бер аҡ аура, әллә фәрештәләрме уратып алғанын һиҙҙем. Азат сығып китте, ә мин конкурстың аҙағын да иҫләмәйем: нисек бөттө? Кемгә 1-се урын? 2-се урынды кем алды? Былар барыһы ла онотолдо, ә Азат иҫтән сыҡмай... Нисек уның менән танышырға, тип уйлай башланым. Өйөнә барһаң, килешмәй, эргәһенә барһаң, бәлки, оҡшатмаҫ йә уңайһыҙланыр тигән шик тыуып торҙо. Бер аҙна үткәс, Азат мәҙәниәт йортона әсәһе менән үҙе килеп инде. Әсәһе китапханаға йомош менән ингән, ә Азат Ирек ағай Атановтың студияһында ултыра. Беҙҙең танышлыҡ шулай башланып китте.
– Ырымбурға бергә сәфәргә сыҡтығыҙмы?
– Шул көндән Азатҡа шылтырата башланым, бөтә мәҙәни яңылыҡтар, шәхестәр хаҡында һөйләйем, көнөнә әллә нисә тапҡыр әңгәмәләшәбеҙ, аңлатам. Ошо арала нимәләр генә кисермәнек тә ниндәй генә ҡаршылыҡтарға осраманыҡ. Азат белә лә Аллаһ Тәғәлә шаһит, әммә беҙ бирешмәнек, бергәләп алға атланыҡ. Былтыр икәүләп “Тулҡындарға ҡаршы йөҙәм” тигән концерт менән Хәйбулла районының бөтә ауылдарында йөрөп сыҡтыҡ. Уға бөтә донъяны күрһәтеп йөрөтә алмаҫмын, ә шулай ҙа ҡалаларға, Ырымбур өлкәләренә алып сығырға, йыр-моңдарын таратырға кәрәк тип әйткән нәҙерем бар ине. Ана шулай килеп сыҡты Ырымбур өлкәһенә сәфәр.
И. Тасимов исемендәге Аҡъяр тау колледжы уҡытыусыһы менән афиша элергә, студенттарҙы йыйырға тип сығып киттек күрше өлкәгә. Иң беренсе Нарбулат ауылына барҙыҡ, эстән генә: “Уй, Аллам, ыстағафирулла, нисек концерт ҡуйырға, нисек халыҡты йыйырға?” – тип ҡуйҙым.
Ауыл уртаһында мәктәп ишеге асыҡ. “Һаумыһығыҙ!” – тип барып индек. Әлисә тигән апай ултыра. “Күрше ауылда уҡытам, мәктәпте 2010 йылда яптылар, клуб юҡ. Ошо бәләкәй генә ерҙә ауыл халҡының күңелен күреп, байрамдар ойоштороп йәшәп ятабыҙ”, – ти.
Ҡурҡыуым бушҡа булған икән, концерт киске сәғәт 9-ҙа башлана тип яҙһаҡ та, өс-дүрт инәй-апай һигеҙ тулыу менән үк килеп ултырҙы. Туғыҙ тулмаҫ элек халыҡ йыйылып бөткәйне инде. Уларға шул хәтлем милли моң танһыҡ, бер-береһе менән күрешеп һөйләшәләр, концерт ваҡытында гармунға ҡушылып, “Һин онотма ерҙә мин барын” тип йырланылар.
Тамашасы менән беҙҙең арала шундай тығыҙ бәйләнеш урынлашты, бергә бейештек, йырланыҡ, моңландыҡ. Беҙҙең яҡта “ҡушылып йырлағыҙ” тиһәң, нисек килеп ултыралар, шул көйө тороп ҡайталар, шуға күрә ихлас ҡабул итеүҙәрен тойоп шатландыҡ. “Афарин!” – тип ағайҙар ҡысҡыра. Әллә Башҡортостанда халыҡ концерттарҙан ялҡҡан ул, әллә һайлау мөмкинлеге күп, әллә тамашасы иркәләнеп киткән, әммә Ырымбур өлкәһендәге һымаҡ бындай мөнәсәбәтте һирәк күрәһең.
Үҙебеҙҙең яҡта “афарин” тигән һүҙҙе концерт ваҡытында ишеткән юҡ ине әле. Тамаша аҙағында дәртле йырҙарыбыҙ, бейеүҙәр китте, был ауылда берәү ҙә тик ултырманы, һикереп төшөп бейене. Йәштәр аҙыраҡ, әлбиттә, ике егет, ҡыҙҙар күҙгә салынды, әммә инәй-апайҙар, ағайҙар күп булды.
Концерт бөткәс, кешеләр килеп һөйләшеп, үҙҙәренең хис-тойғоһон бүлеште, ә Вәхит Ҡәҙербаев тигән ағай ҡайтарғыһы килмәйенсә, автобусҡа тиклем оҙатты, яҡын туғандарҙай күреп, ҡосаҡлашып һаубуллашты. Быларҙы шуның өсөн энәһенән-ебенә тиклем һөйләйем, сөнки сит өлкәләрҙә йәшәгән милләттәштәребеҙ, төпкөл ауылдарҙа йәшәгән халыҡ милли моңға һыуһаған. Хатта иғландарҙы элеп йөрөгәндә шуға иғтибар иттем: беҙҙең машина номерындағы төбәк һанын күреп, кешеләр ҡул болғай, водителдәр сигнал биреп, йылмайып иҫәнләшә. Башҡортостан – ҡайҙа йәшәүебеҙгә ҡарамаҫтан, һәр башҡорт өсөн иң изге төйәк! Беҙҙең йөҙҙә ырымбурҙар бөтөн Башҡортостанды сәләмләгәндәй булды!
– Һеҙ бит унда бер нисә ауылда булғанһығыҙ?
– Эйе, Иҫке Хәлилдә лә булдыҡ. Уның икенсе исеме – Байғаҙаҡ. Унда клуб бар, һәйбәт кенә хәлдә, 60-лап кеше килде концертҡа. Әммә тамашаны үткәреү ауыр булды: төп-төҙ һалдат шикелле ултыралар, арлы-бирле генә бейештеләр ҙә, күпме генә тырышһаҡ та, асылмаған һымаҡ булдылар. Азатҡа шул хаҡта әйтһәм, ул: “Гөлфиә апай, улар йыр-моңға һыуһаған, шуға бөртөгөн дә әрәм итмәйенсә, тыңлап, күңелдәренә һеңдереп ләззәт ала”, – тине.
Ул хаҡлы булып сыҡты, сөнки аҙаҡ атҡаҙанған уҡытыусы исеменә лайыҡ булған 80 йәштән үткән инәй сығып былай тип һөйләп ебәрмәһенме: “Балалар, Башҡортостан еренән килеп, беҙҙе ҡыуандырғанығыҙ, дәртләндереп, терелткәнегеҙ өсөн ҙууур рәхмәт! Һеҙгә шундай фатиха бирәм: Азат балам, йырҙар яҙ, ошо ижадыңды ташлама. Әле һинең йырҙарыңды ишетәһе, тыңлайһы кешеләр күп. Гөлсәсәк Аҡылова ҡыҙым, һине уҡытыусы тинеләр. Башҡорт балаларын милли рухта тәрбиәлә, яғымлы тауышыңдан һөйөн! Юлдаш Мортазин улым, “Һунарсы”, “Циалковский”, “Игзаков”, “Замана байығы” бейеүҙәрең иҫ китмәле булды бит! Бындай бейеүҙәрҙе тере башҡарыусы һынландырыуын күргән юҡ ине әле. Шул хәтлем ҡыуандырҙың, рухландырҙың! “Байыҡ” конкурсына бар, беҙ һине күреп тағы ла шатланырбыҙ! Айнур Исҡужин балам, Азат ҡустыңды етәкләп алып йөрөүеңә, ярҙам итеүеңә, үҙең дәртле йырлауыңа рәхмәт! Гөлфиә ҡыҙым, Азатты ауырлыҡтарҙан йырып алып сыҡҡаның, халыҡҡа йырҙарыңды бүләк иткәнең өсөн рәхмәт! Киләсәктә Аллаһ Тәғәлә һиңә ҙур үрҙәр асыр, ҙур исемдәргә өлгәштерер! Фәһемле эш башлағанһығыҙ, балалар, һеҙгә аҡ юл!”– тип телмәр тотоп, беҙҙе таң ҡалдырҙы.
Әлбиттә, Юлдаш Мортазиндың “Байыҡ”та ансамбль менән бейеп, алтын ситек алыуын да әйттем. Минең хаҡта ни тиер икән, тип үҙемә сират еткәнсе йөрәгем күкрәгемдән килеп сыға яҙҙы. Ошо ауылда ҡасандыр балалар уҡытҡан, тәрбиәләгән абруйлы, саф башҡорт инәйенең уҡыусылары бөгөн дә, моғайын, башҡорт телен онотмай һөйләшәлер, балаларына өйрәтәлер, тигән өмөт менән ҡайттыҡ.
– Бер урыҫ ауылында ла сығыш яһағанһығыҙ икән...
– Яңы Николаевканы әйтәһегеҙҙер, моғайын! Унда башҡорттар ҙа йәшәй. Татарҙар ҙа бар. Әммә, эйе, урыҫтар күберәк булды. Ауылда клуб, почта, мәктәп бар. Клуб директоры Елена Николаевна әйтеүенсә, башҡортса концерт булғаны ла юҡ шикелле унда. Бәлки, күптән булып, онотҡандарҙыр. Кеше аҙ булды тамашала, әммә ҡумыҙҙа, гармунда уйнауҙы, милли музыканы урындағы халыҡ барыбер үҙ итте. Ҡатын-ҡыҙҙар теҙелешеп: “Спасибо!” – тип хуплап оҙатты, октябрь айына тағы саҡырҙылар, залды тултырабыҙ, тинеләр. Шуға күрә хәҙер, Алла бойорһа, программаға, афишаға ҡурай, ҡумыҙ, ағас ҡумыҙ, вьетнам ҡумыҙы, думбыра, дөңгөр, гармун, баян моңдарын да индереп, араһына башҡорт бейеүе менән бергә уларҙың бейеүҙәрен дә өҫтәргә иҫәп бар. Башҡорт моңонан торған сығышыбыҙҙы яратып ҡалдылар бит, тимәк, киләсәктә лә программаны төрләндереп эшләргә кәрәк.
Ә бына Нововоронежский ауылында хәлдәр башҡасараҡ. Унда ике ҡатлы клуб, шунда уҡ китапхана ла урынлашҡан. Һуңғыһында мөдир булып башҡорт Рәйлә апай эшләй. Ул: “Башҡортостан артистары беҙгә йыш ҡына килеп тора. Бына яңыраҡ ҡына Ғәзим Ильясов, Венер Абдуллин сығыш яһап ҡайтты”, – тине.
Уларҙа мәктәп бар. Күрше ауылдарҙан да килеп уҡыйҙар икән. Клубтағы музейҙың етәксеһе Рәзилә Байғусҡарованың “Өләсәйем һандығы” күргәҙмәһендә селтәр, француз яулыҡ, кәләбаш, ҡашмау бар. Ул сәсәниә Әсмә инәй Усманова теккән Түңгәүер еләне һәм күлдәк хаҡында һөйләне, унда тағы ла сигелгән таҫтамал, ағас һауыттар, боронғо беләҙектәр, алҡалар, янсыҡ, шәл, ҡурай, ҡумыҙ һаҡлана. Хәйбулла районы Турат ауылының шәжәрәһен төҙөгәндәр, Мөйтәнбей, Үҫәргәнбей, Ҡотлоҡөдәмбей, Ильяс һәм башҡа ир-егеттәр теркәлгән унда.
Рәзилә Фазулла ҡыҙы: “Урындағы халыҡ тарихҡа битараф түгел, селтәрҙәр эшләп кейергә теләйҙәр, башҡорттоң үткәне, бөгөнгөһө хаҡында урыҫса ла китаптар булһын ине, тип һорайҙар. Сөнки халыҡ телде яҡшы белһә лә, уҡытыу башҡортса булмағас, күптәре урыҫ телендә үҙ тарихын өйрәнә”, – тине. Шул тиклем уларға ярҙам итеү теләгем ҙур, шуға китаптар алып барырға ла, телсе, тарихсы уҡытыусыларҙы ла киләһе гастролдәргә йәлеп итергә ине.
Нарбулат ауылынан баяғы Вәхит Ҡәҙербаев ағай бер машина йәштәр тейәп килеп төштө. “Күпме ҡараһам да, һеҙҙең сығыштарҙы күргем килеп кенә тора, янығыҙҙа 20 йәшкә йәшәрҙем”, – тине ул.
Бына шулай йөрәктәр менән йөрәктәр һөйләшкән мәлдәребеҙ күп булды сәфәрҙә. Ахун тигән ауылдан Рәйлә Изигина исемле апай килеп, 35 йәшендә күңеленә килгән көй тынғы бирмәүе хаҡында һөйләп китте. Беҙ уны яҙҙырып алдыҡ та, Азат йәһәт кенә баянын ҡулына алып, уйнап та ебәрҙе. Яңы йыр тыуыр тип уйлайым, көйө күңелгә инеп кенә тора.
Ғәйнулла ауылының икенсе исеме – Дүрткүл. Тау колледжы уҡытыусыһы, завуч Хәлил Ибраһимов менән барҙыҡ, ул студенттар йыя, мин клуб эҙләйем. Урамда күргән кешенән клубты һорашыу – беренсе тапҡыр, сөнки тәү ҡарашҡа нимә ҡайҙа икәнлеге лә аңлашылмай. Клуб юҡ. Һыу алырға сыҡҡан ағайҙан һорашһам, ул бер ни ҙә белмәй. Мәҙәни усаҡтарҙың ҡайҙалығын хатта белмәүҙәре һис кенә көлкө күренеш түгел. Урам буйлап бара торғас, бер йорттоң ишеге асыҡ тора. Барып инһәм, был мәктәп икән. Бер апай эргәһендә өс бала һүрәт төшөрөп ултыра. Руфия Маркс ҡыҙы тип таныштырҙы апай. Ауылда 2010 йылда мәктәпте япҡандар. 1992 йылдан бында эшләй икән, үҙ күңелдәрен үҙҙәре күреп, балаларҙы уҡытып йөрөйҙәр.
Төбәктә был ауылға бөтөнләй иғтибар юҡ, әммә Зәки Вәлидиҙең: “Башҡорттарым, мосолмандарым, баҡсалағы аҡтамыр кеүек үҫеп сығырҙар”, – тигән һүҙҙәрен иҫкә алалар бында. Бына бит зыялыларҙың өмөтлө фекере халыҡҡа һәр дәүерҙә лә терәк булып тора.
Ауыл халҡы мал аҫрап көн итә. Концерт тигән нәмәне күптән күргәне лә юҡ, әммә йыйылышып килеп еттеләр. Гай, Орск ҡалаларына барып тамаша ҡылалар икән, шуға башта иғланды күрһәләр ҙә, артистар килә тигәнгә халыҡ ышанмаған. Руфия апайҙан ҡабат-ҡабат шылтыратышып белештеләр. Бәләкәй генә ташландыҡ ауыл тип торманыҡ, концертты гөрләтеп ҡуйҙыҡ. Халыҡ шул тиклем милли моңға һыуһаған.
Ишкинә ауылында хәлдәр тағы ла ҡыҙыҡлыраҡ булды. Клуб мөдире Венера Мөхәммәт ҡыҙы бында биш йыл эшләй икән, мәктәп бында 2011 йылда ябылған. Әммә “Йәйғор” ансамбле эшләй. Һабантуйҙарҙа ҡатнашып, башҡорт милли кейемдәрен тектереп кейеп, сығыш яһайҙар булып сыҡты. Мәктәптәрендә музей ҙа ойошторғандар. Китапхана эшләй. Баянсылары балаларға йырҙар өйрәткән.
Башта башҡорт өндәрен әйтә лә белмәгәндәр хәҙер рәхәтләнеп һөйләшә икән. Милли рухтың барлығы шунда ла сағыла бит ул: бына уларға бит бер кем дә телде, өндәрҙе өйрәтегеҙ тип ултырмаған, ә беләләр, өйрәнәләр. Беҙҙә мәктәптәр ҙә етерлек, балалар ҙа бар, ә бына ни өсөн ата-әсәләр туған телде өйрәнеүгә илтифат итмәй икән – бына шул аңлашылмай миңә. Ситтән ҡарағанда, республикабыҙҙа эш, ижад өсөн шарттар барлығы һиҙелә: мәктәптәр, клубтар, мәҙәни усаҡтар күпме, профессияһын яҡшы белгәндәрҙе әйтеп тә тормайым, ә йәштәр ниндәй талантлы. Бары тик эшләргә, ижад итергә генә кәрәк!
Бына ошо ауылда клубты, исмаһам, йүнәтһәләр, ҡайһылай яҡшы булыр ине тип һыҙландым. Венера апай бәләкәс кенә ауылдың йәмен, ҡотон һаҡлап торғандай тойолдо миңә. Мәктәптә уҡыусылар булмаһа ла, музейҙы ла ҡарап тора, ансамбль ойошторған, кәрәк икән, үҙе йыйыштырыусы ла, оператор ҙа.
Ауылда халыҡ концертты бик яратты. Аҙағында, беләһегеҙме, тағы ла кем килеп сыҡты кеше араһынан?
– Әллә баяғы Вәхит ағаймы?
– Эйе, тап үҙе (көлә — авт.). Сәскәләр тотоп, йәнә лә барыбыҙҙы ла тәбрикләп сыҡты. Рәхмәт инде уға. Күмәкләшеп фотоға төшөп, яңынан осрашырға, йышыраҡ моң телендә аралашырға, туған телебеҙҙе һаҡларға һүҙ ҡуйышып таралыштыҡ. Ә мин уларға ышанам, сөнки үҙҙәренең тормошон үҙҙәре көйләргә ҡуйылған кешеләр, киреһенсә, милләтенә лә, теленә лә тоғро була ул! Хәйбулла районының Аҡъяр ауылы мәҙәниәт йорто мөдире Лариса Мәмбәтоваға ҙур рәхмәт әйтәбеҙ! Әгәр ҙә унан ҙур ярҙам булмаһа, беҙ бер ергә лә сыға алмаҫ инек!
Әйткәндәй, “Юлдаш йыры-2017” республика асыҡ конкурсының финалына үткән Азат Исҡужиндың “Әсәйемдең сал сәстәре” йыры өсөн 27 сентябрҙең төн уртаһына тиклем тауыш бирергә була. Һынатмағыҙ, яҡташтарым, тип өндәшәм мин һәр райондашыма ла, милләттәшемә лә!