Рәсәйҙә Мәҙәниәт йылында ҡайһы бер төбәктәрҙә китапханалар ябылыуы тураһында хәбәрҙар булдыҡ. Хәйер, әллә ни йыраҡ китәһе түгел: был күренеш беҙҙең республиканы ла урап үтмәне. Шулай ҙа Интернет селтәрендәге мәғлүмәттәргә күҙ һалһаң, башҡорт, татар телендә ижад иткән авторҙар менән осрашыуҙар тураһындағы яңылыҡтарҙы иҫәпләһәң һәм был сараларҙың барыһы ла китапханалар селтәре аша уҙыуына иғтибар итһәң, Башҡортостан китапханасыларының фиҙакәрлеге, үҙ эшенә мөкиббән китеүе тураһында һис икеләнмәй әйтеп була. З.Вәлиди исемендәге Милли китапхананың рәсми сайтын асып ҡарау ҙа етә: улар һәр яңы китап менән таныштыра, республикаға, Рәсәй, донъя кимәлендә ижад ҡаҙаныштарына өлгәшкән авторҙар менән осрашыуҙар, ижади семинарҙар уҙғара. Милли бүлектең эшмәкәрлеген матбуғат баҫмалары ла, радио, телевидение аша ла ишетеп-белеп торабыҙ. Уларҙа ҡунаҡта булмаған бер башҡорт, татар, урыҫ телле төбәк ижадсыһы ҡалмағандыр инде.
Яңыраҡ Өфөләге З. Вәлиди исемендәге Милли китапхананың Балалар уҡыу үҙәгендә “Китап менән донъя йомартыраҡ һәм сағыуыраҡ” тип аталған балалар китабы аҙналығы уңайынан яҙыусылар, журналистар, ғилми хеҙмәткәрҙәр һәм китапханасылар ҡатнашлығында “Һәр китаптың үҙ сере бар” тигән “түңәрәк өҫтәл” ойошторолдо. Фекер алышыу башланыр алдынан ошо үҙәктең бүлек мөдире Гүзәл Маликова балалар әҙәбиәте, матбуғаты буйынса “Башҡортостан Республикаһының иң шәп башҡорт китабы” республика конкурсына йомғаҡ яһаны. Ҡунаҡтарға Мостай Кәримдең (Шишмә районының Келәш моделле китапханаһы), Гүзәл Ситди­ҡованың (Өфөнөң 28-се балалар китапханаһы), Рәсимә Ураҡсинаның (Ейәнсура район китапханаһы), “Аҡбуҙат” журналының (Саҡмағош район моделле китапханаһы) һәм Лариса Абдуллинаның (Шаран районының Йомаҙыбаш ауыл китапханаһы) китабы буйынса эшләнгән буктрейлерҙар ҡарарға тәҡдим ителде. Бына шунда күренә лә инде китапхана хеҙмәткәрҙә­ренең эшенә тоғролоғо, һәр уҡыусыны йәлеп итә белеү һәләте!
Балалар яҙыусыһы Гүзәл Ситди­ҡованың Ҡыш бабай хаҡындағы шиғырынан хатта йәнһүрәт эшләп ҡуйғандар! Буктрейлерҙарҙың әҙәби әҫәр менән ҡыҙыҡтырырлыҡ итеп эшләнеүе лә белгестәрҙең ижади һәләтенән генә түгел, тәжрибәһенән дә килә, күрәһең. Иң шәп китаптың исемен билдәләр өсөн китапханасылар балаларға йыйынтыҡтарҙы нисек кенә әҙерләп тәҡдим итмәгән?! Таң ҡалырлыҡ ысулдар ҡулланыла икән хатта: йәнһүрәт, фильмдар ғына эшләнеп ҡалмай, әҫәрҙе сәхнәләштергән осраҡтар ҙа була.
Ҡолаҡҡа ятмаған алымдар ҙа бар икән. Башҡортостан Рәсәй өсөн провинция һанала, шуға күрә әллә беҙҙә балалар аҡыллы, Аллаға шөкөр, әллә китапханасылар эшен еренә еткереп башҡара, әммә түбәндәге хәл борсолоу ҙа уятып ҡуйҙы. З. Вәлиди исемендәге Милли китапхана директоры Айгөл Моратова: “Мәскәүҙәге эшлекле осра­шыуҙа китап уҡымаған балаларҙы әҙәби әҫәр менән ҡыҙыҡһындырыр өсөн, баҡтиһәң, эттәрҙең ярҙамын ҡулланалар икән. Йәғни уҡыусы менән бергә йәнлек тә махсус бүлмәләрҙә уйнай, шаяра. Һөҙөм­тәлә бала тиҙ арала китапҡа ылығып китә икән”, – тине. Бер ҡараһаң, ғәжәп күренеш бит: бәләкәстәрҙе китапҡа йәлеп итәбеҙ тип, ниндәй генә сүрәткә инмәйбеҙ ҙә ниндәй генә алымдар ҡуллан­майбыҙ! Был да – китапха­на­сыларҙың, фән белгестәренең яңы алымы. “Халыҡты китаптан айыр­маҫ өсөн беҙ ҙә кеше күп йөрөгән урындарҙа ял мөйөштәре эшләргә ниәтләйбеҙ”, – тине Айгөл Динислам ҡыҙы.
Республиканың төп китапха­наһы иң шәп китапты билдәләр өсөн конкурс иғлан иткәс, 160 эш ҡабул ителгән. Тимәк, белгестәр яҙыусы менән уҡыусы араһына күпер һалыр өсөн мөмкин булғандың барыһын да эшләргә тырыша. Әммә ныҡ ҡыҙыҡлы буктрейлерҙар ҙа йәлеп итмәүе ихтимал бит әле баланы әҫәргә. Эйе, бөгөнгө уҡыусыны XX быуаттағыһы менән сағыштырып булмай. Элек беҙ китап ҡыҙыҡлы булһа, һәр кем уны үҙе эҙләп уҡый, тип эре сирттерә инек, бөгөн хәл башҡасараҡ шул. Әммә барыбер ҙә иң төп талап һәр заманда ла бер үк булып ҡалалыр: әҫәр иҫ киткес мауыҡтырғыс булырға тейеш! Йәнә лә уның биҙәлеше, ундағы һүрәттәр ҙә бала күңеленә юл ярыу­сан. Бала сағымдағы “Гәүһәр ҡала тылсымсыһы” китабын иҫкә төшө­рәм: ундағы рәсемдәрҙең сағыулығы, әҫәрҙең шундай мөғжизәле итеп яҙылыуы ошо йыйынтыҡ менән оҙаҡ йылдар айырылмаҫлыҡ итте.
Бөгөнгө полиграфия мөмкин­лектәре хаҡында әйтеп тә торорға түгел. З. Биишева исемендәге “Китап” нәшриәте үҙенең китаптары менән донъя, Рәсәй кимәлендәге сараларҙа ҡатнашып, юғары ба­һалар алып ҡайта. Был белгес­тәрҙең генә фекере түгел, үҙебеҙ ҙә китаптарҙың һоҡлан­дырғыс итеп сығарылғанын күреп торабыҙ. Сараға саҡырылған яҙыусы Гүзәл Ситдиҡова был хаҡта фекерен белдереп: “Балалар өсөн әҫәрҙәрҙә һүрәттәр сағыу, ҙур булырға тейеш. Уларҙа тәбиғи гармония һаҡланыуы ла, төҫтәрҙең дә асыҡ, теүәл булыуы мөһим”, – тине. Китаптарға ғына түгел, балалар баҫмаларына ла ҡағыла был ҡараш. Уларҙағы һүрәттәр сағыу төҫтәрҙә, ҡыҙыҡлы итеп эшләнергә тейеш, шул уҡ ваҡытта абстракт, аңлайышһыҙ рәсемдәр менән бәләкәстәрҙең башын бутарға ярамай.
“Аҡбуҙат” журналының бүлек мөдире, яҙыусы Миңлегөл Тайсина, баҫманың һүрәттәре тоноҡ булыуына бәйле, журнал уҡыу­сылары­ның ғына түгел, ә полиграфия белгестәренә ҡарата хеҙмәткәр­ҙәрҙең дә ризаһыҙлығы барлығын белдерҙе. Төҫһөҙ баҫма уҡыусыны үҙенә йәлеп итмәй, ул уны ҡулына ла алмаясаҡ. Йәшел – йәшел, ҡыҙыл – ҡыҙыл, һары һары булыуы менән бәләкәс уҡыусыла төҫтәр аша донъяны ҡабул итеү төшөнсәһен уята. Шул уҡ ваҡытта тормошта нисек, кешенең тән өлөштәре лә шул сама менән һүрәтләнеүе мөһим­леген әйтә бәләкәстәрҙең психологияһын өйрәнгән бел­гестәр. Полиграфия мөмкин­лектәре киң, ә ниңә һуң төҫтәрҙең самаһы юғалыуы һөҙөм­тәһендә ҡайһы ваҡыт гәзиттәрҙең айырым һандары ла йә ҡараңғы, йә үтә сағыу булып баҫыла? Балалар баҫмаһында бындай хаталар ебәрелергә тейеш түгел.
Әйткәндәй, китапханасылар Башҡорт­остандың иң әүҙем хеҙмәт­кәрҙәре хаҡында ла мәғлүмәт туп­лай. Өфө ҡалаһының, Ейәнсура районының үҙәк­ләштерелгән китапханалар системаһы, Дүртөйлө һәм Туймазы районы балалар китап­ханаһы селтәрҙәре белгестәре – әүҙемдәр иҫәбендә.
“Түңәрәк өҫтәл”дә ҡатнашҡан ҡунаҡтар ғына түгел, китапханасылар үҙҙәре лә балалар китабына булған талаптарға ярашлы фекер­ҙәре менән уртаҡлашты. Балалар уҡыу үҙәгенең бүлек мөдире Гүзәл Маликова, мәҫәлән, эш барышында балаларға ҡыҙыҡлы булған темаларҙы айырым өйрәнгән. I – IV класс уҡыусылары фәрештәләр, батша ҡыҙҙары, “смешариктар” тураһында әкиәттәр, үҙҙәренең тиҫтерҙәренең мажаралы хәлдәре, йәнлектәргә бәйле детективтар, тирә-яҡ мөхитте өйрәнгән, машиналар, хәрби техника, пираттар тура­һында, классиктарҙың бәләкәс­тәр өсөн шиғырҙарын уҡырға ярата икән. V – IX кластар башҡасараҡ донъя менән ҡыҙыҡһына, йәғни башҡа жанрҙар менән мауыға: уларға ҡурҡыныс хәлдәр, фантастик йәнлектәр, тиҫтерҙәренең мөхәб­бәте, хыянаты хаҡында әҫәрҙәр, һөйөү тураһында романдар, сихырсылар, тылсымсылар, өрәктәр, йән ҡайтыуы, ҡурҡыныс ғифриттәр, көндәлек яҙмалар уҡыу оҡшай. Тыуған яҡты өйрәнеү һәм башҡорт әҙәбиәте залында иң күп ихтыяж менән файҙаланған әҫәрҙәр – кластағы, мәктәптәге психология, Башҡорт­остан тарихы, үҙенсәлекле урындар, легендалар, бал ҡорто, милли геройҙар хаҡындағы китаптар.
Элегерәк әҙәби процесс өс тағанға таянып эшләне: Башҡорт­остан Яҙыусылар союзы, З. Биишева исемендәге “Китап” нәшриәте һәм китапханалар. Бөгөн уларҙың араһында бәйләнеш бер ни тиклем өҙөлөп тора, тиергә була. Факиһа Туғыҙбаева, Динә Талхина кеүек әҙибәләр матбуғат баҫмаларына, китапҡа ниндәй әҫәрҙәр, темалар ҡыҙыҡлы булыуынан сығып яҙыусыларға заказ бирә торғайны. З. Биишева исемендәге “Китап” нәшриәтенең балалар әҙәбиәте бүлеге был эш менән бөгөн үҙаллы шөғөлләнә, сөнки яҙыусылар балаларҙы, улар өсөн заманса әҫәрҙәр яҙырға кәрәклеге хаҡында онотоп бара. Бер ҡараһаң, китаптар күп нәшер ителә, иң юғары полиграфия технологиялары менән биҙәлә, ә уҡыусыға улар ҡыҙыҡлы түгел. Тап ошо осраҡта китапханасылар, уларҙың үҙаллы алып барған күҙәтеүҙәре беҙгә ярҙамға килер ине. Үрҙә һанап кителгән темаларҙы “түңәрәк өҫтәл”дә юҡҡа күтәреп сыҡманы, минеңсә, белгестәр. Һәҙиә Дәү­ләтшина исемендәге дәүләт премияһы лауреаты Факил Мырҙаҡаевтан башҡа үҫмерҙәр, йәштәр хаҡында хәстәрләгән әҙип­тәр юҡ та шикелле. Мәшһүр Һәҙиә апайҙың исемен йөрөткән бүләккә лайыҡ булған быйылғы лауреат Гүзәл Ситдиҡова тап үҫмерҙәр тураһындағы сәсмә әҫәрҙәргә конкурс иғлан итеп, премияның аҡсаһы еңеүселәргә тәғәйенләнәсәге хаҡын­да Интернет селтәрендә юҡҡа ғына яҙып сыҡманы. Был хаҡта ул Башҡортостан яҙыусыларының сираттан тыш съезында ла сәхнәнән әйтте.
“Түңәрәк өҫтәл”дә шулай уҡ мәктәптә мотлаҡ уҡылырға тейешле, мәктәптән тыш тәҡдим ителгән китаптар, яҙыусылар өсөн бала­ларға ҡыҙыҡлы булған темалар исемлеген төҙөү кәрәклеге хаҡында ла әйтелде. Шуныһы ҡыуандыра: Рәсәйҙең иң алдынғы китапханалар системаларының береһе булараҡ, беҙҙең китапханасылар уҡыусыға ла, яҙыусыға ла үҙҙәре башлап аҙым яһай. Директор Айгөл Моратова әйтеүенә ҡарағанда, бөгөнгө уҡыусыны һаҡлап ҡалһаҡ, тәрбиә­ләһәк, артабан китаптың яҙмышы ышаныслы ҡулдарҙа буласаҡ.
Башҡортостандың халыҡ ша­ғиры Рәми Ғариповтың шиғы­рындағыса, бөгөнгө бәләкәстәр – тубырсыҡтар, киләсәктә шаулар ҡарағайҙар. Китаптар сағыу, матур сыға, күпләп нәшер ителә, бары тик яҙыусы­ларҙың тема йәһәтенән маҡсат ҡуйып эшләүе, йәш уҡыусының зауығын ҡәнәғәт­ләндерерҙәй әҫәр­ҙәр яҙыуы ғына кәрәк! 263 кеше ижади ойошманың ағзаһы булып тора икән, шуларҙың яртыһы ғына ла заманса, юғары сәнғәт әҫәре тыуҙырһын, киләһе 20 – 30 йылға иркен тын алып ҡалыр ине балалар һәм үҫмерҙәр.