Эссе
– Шулай шул, улым. Шиғри илһам, дәрт, ялҡын менән дөрләгән, көслө хистәр менән ярһыған йәш егет Рә­шит һүҙ магияһын аңғармай “Йөрәк” шиғырын “Йыртып астым күкрәгемде, йолҡоп алдым йөрәгемде” тигән шомло һүҙҙәр менән башлай. Был – алда әйтеләсәккә ишара. Һәр ваҡыт уйлап һөйләү зарур. “Һүҙ һүҙгә китер, һүҙ башҡа етер”; “Һүҙҙең ҡанаты бар” кеүек әйтемдәренә халҡыбыҙ ҙур мә­ғәнә һалған. Айырыуса ҙур оҫталыҡ менән тыуҙырылып, шиғри ағымға, урғы­лышҡа, шарламаға әүерелгән һүҙҙәр тор­мош­ҡа ашыусан. Аҡыл эйәләренең әй­те­үенсә лә, һүҙҙәр һәм фекерҙәр мат­диләшеүгә һәләтле. Халыҡ шағиры Рауил Бикбаев иһә Рәшиттең маһирлығын, оҫталығын раҫлап, был шиғырға ошондай баһа бирә: “Һәр юлына, һәр һүҙенә әллә күпме ҡеүәт, хәрәкәт, ғәйәт көсөр­гәнешле кисерештәр тупланған ун алты юллыҡ шиғыр бер уҡыуҙа уҡ ятланып алына. Ул шул тиклем тығыҙ яҙылған, һәр һүҙгә шунан да күберәк уй-кисерештәр һыйҙы­рыу, уларға шу­нан да тосораҡ йөк һалыу, уларҙы шунан да нығыраҡ егеү, минеңсә, мөмкин булмаған хәл”. Эйе, был ши­ғырға хайран ҡалырлыҡ ҙур ҡеүәт, хатта ки йә­ше­рен көс һалынған. Уның ни хәтле ҡөҙ­рәтлелеген күптәр төшөнөп тә етмәйҙер. Ул – хәс тә тылсымлы доға, мөғжизәле ырым!
– Атай, тимәк, шағир шиғырын илаһи ҡөҙрәт, дарман менән һуғар­ған, уны сихри осошҡа эйә иткән, – тине Илнур хистәрен тыйып тора алмай. – Тылсым, тигәндәй, телгә алғанымса, поэзия үҙе тулыһынса магиянан тыуған һәм үҫкән. Аһәңле шиғыр үҙе үк – әпсен-төпсөн, ырым, арбау! Шағир иһә – арбаусы, күрәҙәсе, им-том итеүсе, өшкөрөүсе! Шуның менән, йәғни тылсым­лы һүҙ, сихри көс менән, ул уҡыусыларын үҙенә ҡарата, әүрәтә, имләй, уларҙың кү­ңелен, зиһенен биләй, фиғелен буйһондора.
– Дөрөҫ, Илнур, – тип Ырыҫйән уҙаман улының фекерен хупланы. – Ысынлап та, “Йөрәк” шиғыры хис-тойғо, уй-фекерҙәр ташҡыны, яңғы­рашы йәһәтенән ифрат та оло дарманға эйә. Һүҙҙәре, зауыҡ менән затлы муйынсаға эҙмә-эҙлекле йы­йылған аҫыл ынйылар кеүек, һәр ҡайһыһы үҙ урынында емелдәп, сағыу балҡып, күңел­дәр­ҙе яулай, йә иһә “Урал батыр” эпосындағы ынйы башлы тылсымлы таяҡ һымаҡ ҡо­йон-ғәрәсәт тыуҙыра, йәнә лә доға һымаҡ Күккә ашып, илаһи көстәр менән бәй­ләнешкә инә. Иллә-мәгәр шағирҙың “Йыртып астым күкрәгемде, йолҡоп алдым йөрәгемде” тигән аңғармай ысҡындырған, уҡтай осорған һүҙҙәре зәхмәт булып үҙенә ҡайта, алдына килә. Баяғы: “Быйыл ғына сыҡҡан бала кәкүк саҡыра ла белмәй саҡыра тау-ташта”, – тип бер ҙә юҡҡа ғына йырламаным бит. Был – күрәһенә булыу, ғәмәлгә ашыу ғәләмәте. Ғәләмәт сигеү иһә – ыҙа күреү, яуап тотоу, ғибрәт булыу... “Бар Йыһан­дың тынын тоя инем ун һигеҙҙә генә көйөмә” тигән Рәшиттең уй-хистәр зыяратында “Ер аҫтына мине аттылар, бығау һалып, хискә, аҡылыма... Һәм мин киттем, гүйә, донъянан... Ғазап сигәм... Бары ла бында үле... Тирә-яғым тулы тик таш һын...” – тип өҙгөләнеүе бының асыҡ өлгөһө. “Ер аҫты упҡынына тартып индерҙе... Яҙмыш ауыр, асы, ай, асы!” – тиеүе язаға дусарлығына ишара. Ә бит оло аҡыл менән тыуҙырылған халҡы­быҙҙың классик йырҙарында тән ағзала­рына зарар ҡылыу сағылмай. Улар – олуғ үрнәк, фәһем!..
Ырыҫйән уҙаман улдары менән бик ихлас әңгәмәләшә торһон, беҙ иһә ошо урында Изге Китап донъя­һына сәфәр ҡылайыҡ. Дини ҡараш буйынса Аллаһ Тәғәлә әҙәмде үҙенең ҡиәфәт-сүрәте, йораты үә ишараты буйынса яралтҡан, уны башҡа бихисап заттарҙан юғары ҡуйған, уға күктәрҙәге һәм ерҙәге нәмәләрҙе буйһондорған. Әҙәмде бик камил яһап, ишетеү өсөн ҡолаҡтар, күреү өсөн күҙҙәр, ҡан йөрөшөн тәьмин итер мускуллы йөрәк биргән. Ишетеү һәләте һөҙөмтәһендә кеше асыш-яңылыҡтарҙы тыңлай, күҙҙәре Илаһ күренештәрен һәм мөғжизәләрен, йәнә лә ғүмеренә хәүеф тыуҙырыусы­лар­ҙы күрә. Ә йөрәге, аҡылы Раб­быбыҙ мәғ­лүм иткән сүрә-аяттарҙы аңларға, рөхсәт ҡылынғанды тыйыл­ғандан айырырға, шөб­һәленән, шик­ленән, нәфсенән һәм хәрәмдән ҡурсаларға ярҙам итә. Тәндең башҡа ағзалары ла кешегә Илаһҡа та­бы­нырға булышлыҡ ҡылыу өсөн яра­тылған. Кеше бөтә ағзалары һау булған осраҡта ғына тейешенсә Уға һыйына, бөтә күңелен бирә ала. Ғәрип кеше мотлаҡ булғанды атҡа­рырға һәләтһеҙ. Шуға ла Шәриғәт үҙеңдең тәнеңә зыян ҡылыуҙы, уны физик һәм әхлаҡи яҡтан да хәүефкә ҡуйыуҙы ҡәтғи тыя һәм бик аныҡ итеп “үҙегеҙҙе һәләкәткә дусар итмәгеҙ” ти. Кешенең ғүмеренә, тәненә, намыҫына һәм милкенә хасланыуҙы, ҡул һуҙыуҙы ла тыя. Аҡылы­ңа зарар итеү – бик ҙур гонаһ! Һаулығына зыян ҡылыусы ҡаты сирҙәргә тарый. Һәр нәмәнән юғары, һәр нәмәнән ҡөҙ­рәт­ле Илаһ кешене золомдан ҡурсалап, үҙ-үҙеңә ҡул һалыуҙы, ғүмереңде хәүеф аҫтына ҡуйыуҙы, упҡын ярына баҫыуҙы тыйып, “үҙ-үҙегеҙҙе үлтер­мәгеҙ” ти. Тыйылғанды тыңламаусы, һанға һуҡмаусы Аллаһ Тәғәләнең нәфрәтен тыуҙыра һәм Уның яза­һы­на дусар була, үҙенә тән һәм йән ғазабы килтерә. Төшөнөр-төшөнмәҫ­тән башҡаларҙы ла тыйылғанға, шайтан вәс­вәсәһенә өндәүсене яфаға тарыта. Сәлә­мәтлегенә зарар итергә, үҙ-үҙен харап ҡылырға ынтылыусылар ҡаты ауырыуға һабыштырыла...
– Тимәк, атай, – тине Камил, – Бөйөк барлыҡҡа килтереүсе, Ижадсы алдында гонаһ һаналған ысул менән үҙенең тәненә, йөрәгенә зыян иткән, был хәтәрҙе баш­ҡаларға ла ишет­тергән шағир, үҙе лә аң­ғармаҫтан, бәләгә тарый, Юғары Аҡыл язаһына, йән ғазабына дусар ҡылына. Йөрәк бит – аҡыл. Йөрәгеңде йолҡоу – аҡылыңды йолҡоу, зиһенеңдән яҙыу. Бы­ны бит әле Рәшиттән байтаҡҡа өлкәндәр ҙә төптән уйламайынса, шиғри асыш, табыш итеп баһалап, өҙлөкһөҙ ҡабатлай, гонаһты арттыр­ғандан-арттыра. Тән ағза­ларыңа зыян ҡылыу асыш буламы һуң?..
– Ауырыған сағында тыуған йортонда иҫе ваҡытлыса асылып китеп, Хоҙай тарафынан аңының томаланыуын тойопмо, Рәшит: “Ошолар ғына башыма етте”, – тип яҙмаларын мейескә тыға, шиғырҙарын ут­ҡа яға. Рауил Бикбаев һығымта яһағанса: “Беҙ быны бер ваҡытта ла аңлап бөтә алмаясаҡбыҙ. Ниндәй хазиналар көл­гә әйләнде икән ул мейестә? Шағир ул ялҡында, бәлки, үҙенең һуңғы өмөттәрен, һуңғы хыялдарын яндыр­ғандыр, мейестә ут һүнгәндә, бәлки, Рәшиттең бөйөк зиһенендәге һуңғы балҡыштар ҙа һүнә барғандыр. Тәҡдир тигәндәре бына шулай аяу­һыҙ шул, йондоҙ кеүек шәхестәрҙе лә ҡыҙғанып тормай. Шағирҙың “Йәшен” исемле китабына инеш һүҙендә Риф Мифтахов: “Табиптар Рәшиткә нин­дәй диагноз ҡуйғандыр, ә мин уны йән яныуы тип атар инем”, – тип бик дөрөҫ әйтә. Ысынлап та, йән яныуы... Шиғриәт, ижад өсөн, матур­лыҡ, гармония өсөн, тормоштоң бөйөклө­гөн раҫлау өсөн шағир аҡылының туҡ­тауһыҙ титаник эшмәкәрлеге һәм шул юғары маҡсаттарға ынтылып, кеше­ләр менән генә түгел, илаһи көстәр менән, Йыһан менән һөйләшеп йәшәгәндә, иҫ китмәле көсөргәнешле рухи йәшәйештә зиһендең, күңелдең, йәндең яныуы”... “Йыртып астым күк­рәгемде, йолҡоп алдым йөрә­гемде” тигән һүҙҙәрҙең матдиләшеп, эйәһе­нең алдына килеү, уны мәң­гелек яфаға һалыу сәбәбен Рауил Бикбаев асыҡтан-асыҡ төшөнөп бөтмәһә лә, быны ниндәйҙер кимәлдә, әйтәйек, “илаһи көс­тәр менән, Йыһан менән һөйләшеп йәшә­гәндә” тигән фекере менән барыбер төҫ­мөрләй кеүек.

“Аҙ бирһәң дә ғүмерҙе”

Илнур ниҙелер иҫенә төшөрөп, берсә йылмайып, берсә моңһоу­ланып ҡуйҙы. Атаһы улының йөҙө үҙгәреп, күңеленең шөбһәләнеүен дә шунда уҡ шәйләне. Бәлки, хәтеренә килгәнен бигүк ишетте­рергә лә алҡынмайҙыр...
– Улым, уйыңдағын әйт, ҡыйын­һынма.
– Ҡөрьән шағир халҡын бигүк өнәп бөт­мәй кеүек. ”Шағирҙар” сүрәһенән аңла­уым­са, шағирҙарға аҙашҡан кеше­ләр эйәрә (Ҡөрьән – шиғыр, Пәйғәмбәр шағир түгел, сөнки Ҡөрьән Хәҡиҡәткә юл күр­һә­тә). Аныҡ әйте­леүенсә, “күрмәнеңме улар­ҙың (ша­ғир­ҙарҙың) һәр үҙәндә йөрө­гән­дәрен (шиғыр сығарғандарын) һәм үҙҙәре ҡыл­маған нәмәләр тураһында һөй­ләгәндәрен, иман килтергән һәм изге эштәр ҡылған, Аллаһты күп тапҡыр иҫкә алғандарҙан, яҡлағандарҙан (үҙ­ҙәренең шиғырҙары менән) башҡа, һәм улар йәбер күргәндән һуң ярҙам алдылар, һәм золом ҡылыу­сы­лар (Хаҡ Дингә үә Пәйғәмбәргә) үҙҙә­ре­нең ниндәй боролош менән боро­лоу­ҙарын белерҙәр”. Дин әһел­дәре­нең: “Хаҡлыҡҡа ҡаршы булған шағирҙарға Ҡөрьән әһеле эйәрмәҫ, ахмаҡ үә аҙғын кешеләр генә эйәрер... Улар яҡшы эш ҡылмаһа ла, беҙ яҡшы эште башҡарабыҙ, тип ялған һөйл­әр... Исламды маҡтап шиғыр әйтеүселәр, кафырҙарҙан золом күргәндән һуң, Аллаһ ярҙамы менән өҫкә сыҡты, алға китте... Золом ҡылыусы ка­фыр­ҙар тиҙҙән белер­ҙәр ниндәй урынға ҡайтарыласаҡ­тарын” кеүек тәфсир­ҙәре лә бар.
– Тәрәндән төшөнгәнгә сүрәләге был аят бик ғибрәтле, беҙҙең әңгә­мәбеҙ өсөн дә фәһемле. Рәми Ғариповса иһә, шағир – ел ул, донъя, заман еле, – ҡайҙа булһа, нейгә ҡағылһа, көйөн шунан ала... Минең уйымса ла, шағирҙар буш хыялдар диң­геҙендә генә йөҙмәй, туҙға яҙмаған, башҡа һыймаған, мәғәнәһеҙ нәмәләр менән мауыҡмай, һауа­ланмай, түбәнлеккә төш­мәй, ике йөҙлөләнмәй, фәҡәт хәҡиҡәткә хеҙ­мәт итергә, яҡшылыҡты ғына ат итеп, күңелдәрҙә изге хистәр уятырға, ҡәрҙәш­тәрен нур, белем һәм моң менән һу­ғарырға, иманға, яҡтыға, хаҡлыҡҡа әй­ҙәргә, уларҙың зиһенен асырға, аҡылын арттырырға те­йеш­тәр. Әйткәндәй, донъя­ны, шиғриәтте бөтә тәрәнлеге, нескәлеге менән тойған, “Мин тағы ла бер яҙҙы күр­һәм, тәгәрәһәм ҡыҙыл үләнгә, тын да алмай ятһам күккә ҡарап, иҫәпләмә мине үлгәнгә” тигән, күпте күргән Рәмиебеҙ иҫән-һау, шәп сағында уҡ үҙенә йыш-йыш ҡына ҡыҫҡа ғүмер күҙаллай:
Кәкүк, кәкүк! Үпкәләмәм,
Аҙ бирһәң дә ғүмерҙе:
Бар ҡайғыһын, бар шатлығын
Татып китәм был ерҙең...

***
Инәкәйем, мин алдараҡ китһәм,
Ҡайғырма һис минең киткәнгә...

***
Мин төшөмдә үлгәнмен дә, имеш,
Һин өҫтөмә тупраҡ
ташлайһың...

***
Мин дә булмам бер көн,
дуҫҡайҙарым,
Йәнем осоп китер күктәргә...

***
Бына инде мин дә үлдем бит,
Төшөп китте ҡулдан ҡәләмем...

***
Тик белмәйем: тағын да бер яҙым
Насипмылыр миңә, юҡмылыр?..

***
Күңел үлгән, күңел төңөлгән дә
Тере хистәр күптән күмелгән.
Бер ниндәй көн, бер ниндәй төн
хатта
Серле уйҙар һалмай күңелгә...
Тормош михнәте, яҙмыш зәһәр­леге, йәбер-золом фани донъянан биҙҙереп, төшөнкөлөккә, йәшәү нуры­ның һүрелеүе­нә, күңеленең үлеүенә этәрҙеме икән Рәмиҙе?.. “Әй тәбиғәт! Бармы һиндәгеләй шундай оло сәнғәт донъяла?” тип һоҡлан­ған ша­ғирға ҡапыл да ул йәнһеҙ, өнһөҙ: “Мәғәнәһеҙ, ғәмһеҙ ярты ай... Нуры ла юҡ, йыры ла юҡ уның”... “Һөйөү үтте. Дуҫтар китте, ҡалды һағыш һәм яра. Тормош шулай яҙмыш менән аяу белмәй шаяра”…
Бынан һуң, һүнер алдынан, балаларына: “Бәләкәс ғазаптарыма тыбырсын­һам да, ололарына түҙер­лек оло көс бар, буғай, миндә. Мине һындырыу әлегә мөмкин түгел...” – тигән Рәми 19 февралдә яҙған һуңғы “Февраль бураны” шиғырында йәнә үлемен көҫәй:
... Был донъяла булыр
Барыһы ла,
Һинең менән бары
Мин булмам.
Бына ниндәй үкенестәр
Бар бит –
Ҡалай үлмәк кәрәк,
Күҙ алмам...
Түҙалмам мин ләкин,
Түҙалмам...
Һәм, тәҡдире етеп, ҡырҡ биш йәшендә генә әйләнеп ҡайтмаҫ ергә юллана. Аллаһ ҡушҡан күрәсәк, үлем сәғәте, тиһәк тә, барыбер шағир һүҙ магияһы менән әжәлен үҙе ашыҡтырған кеүек.
“Тарҡау уйҙар” шиғырында “Өҙ башым­ды, эй Хоҙайым, был миңә ысын баш түгел”, “Йән”дә “Сыҡ, йә­нем, тән зинданынан, Күккә ос, йәмлән йәнә”, “Йәш ша­ғирҙың ҡәбер ташында” иһә “Тар ҡәберҙең ҡуйы­нына керҙем – ҡотолдом донъя­нан, сөнки биҙҙем донъянан, артыҡ тораһым килмәне, йәшләй үк керҙем ләхеткә, киң түшәкте тарһынып, төп ятаҡ булғанға ләхетем, тарһынаһым килмәне”, “Бәхетһеҙ мин”дә “Ҡайҙа барһам да, ҡайҙа торһам да бәхетһеҙ кәүҙә мин” тип яҙған Шәйехзада Бабич егерме дүрт йәшендә генә ҡыҙыл­дар тарафынан тураҡлана. Был – тормош ысынбарлығы!