– Нимәһе менән йәлеп итте һеҙҙе башҡорт эпосы?
– “Урал батыр” мине тәүге һөйләме менән үк әсир итте. Унда, изге ки­таптарҙағы һымаҡ, фекер бик тәрәндән, боронғо дәүерҙән килгән ауаз менән башлана. Бына үҙегеҙ тыңлап ҡарағыҙ әле:
Борон-борон-борондан,
Кеше-маҙар килмәгән,
Килеп аяҡ баҫмаған,
Ул тирәлә ҡоро ер
Барлығын һис кем белмәгән,
Дүрт яғын диңгеҙ уратҡан
Булған, ти, бер урын.
Был бит иҫ киткес юл­дар! Тәү­рат ауаздары ишетелә бында, баш­ҡорт­тарҙың үҙ Әҙәме һәм Һауаһы ул – Йәнбирҙе ҡарт менән Йәнбикә ҡар­сыҡ. Эпостың тәүге юлда­ры шул тиклем тет­рәтте, әй­терһең, көслө бер тул­ҡынға барып эләккәндәй, мин уның менән ҡы­ҙыҡ­һынып киттем. Башҡорт­тарҙың рухи ҡомартҡыһы булған был әҫәр – ул мил­ләттең генә түгел, кеше­лектең иманы, фәл­сә­фәһе, хоҡуҡи тәғлимәте, мәр­хәмәтлек өлгөһө!
– Кемдә күреп ҡалды­ғыҙ ул китапты?
– Нефтекама ҡоролтайы етәк­сеһе Азат Үтәкәев менән йыш ҡына Өфөгә ба­ра­быҙ, ул китап магазинына инмәй ҡайт­май. Шунда бер мәл мин дә, ҡыҙыҡ­һынып китеп, үҙем өсөн “Урал батыр” эпосын астым. Ул ғалим Әхмәт Сөләй­мә­нов баш һүҙ яҙған өс телдә нәшер ителгән китап ине. Бына шул көндән башлап “Урал ба­тыр”ҙан айырылғаным юҡ. Баш­ҡорт­тарҙың пәйғәмбәре ижад ит­кәндер тигән фекерҙәмен был мәшһүр эпосты. Хатта уҡыған һайын инанам быға! Тарих, тел, әҙәбиәт инс­титуты ға­лимдары ме­нән осрашып, әҫәр ха­ҡындағы фекерҙә­рем­де уртаҡ­лаш­тым. Эйе, донъя кимәлен­дә күп эпостар билдәле, әммә “Урал ба­тыр”ҙағы миһырбан­лыҡ, кешелеклелек, мәрхәмәт­лек той­ғолары береһендә лә юҡ. Әҫәрҙә Уралдың тотош тормошо, донъ­яға ҡара­шы сағыла. Уның идея­һы – юғары де­мок­ратик дәүләт төҙөү, ҡоллоҡҡа юл ҡуймау. Ҡатил батшаны ла, баш­ҡа яуыз­дарҙы ла еңә, әммә ҡолдарҙы ирек­кә ебәрә. Изге ки­тап­тарҙа ла әйтелә бит: халыҡты ҡол­лоҡтан азат итеү – иң ҙур са­уап! Урал ба­тырҙың һәр аҙы­мы, һәр фекере, һәр һүҙе мине уйға һала, йөрөйөм-йөрөйөм дә яңы­нан ҡул­ға алам, ғә­жәплә­не­үемдең сиге юҡ. Беҙ­ҙең азербайжан халҡының да “Китаби Дәдәм Ҡорҡот” тип атал­ған мил­ли эпосы бар, был хаҡ­та беләһе­геҙҙер. Идея-тематик йөк­мәт­кеһе башҡа булһа ла, уны ла бик яратып уҡыйым. Ҡыр­ғыҙ­ҙарҙың “Манас”ын һатып алып, “Урал батыр” менән сағыштырып ҡараным.
– Яҡындарығыҙ нин­дәй фе­кер­ҙә һуң һеҙҙең был ҡыҙыҡ­һыныуығыҙға ҡарата?
– Улар аптырап бөттө (көлә)! Нимә тиһендәр инде, тыңлайҙар. Ғаиләм ағза­ларына шулай уҡ өҙөктәр уҡып ишет­терәм, үҙемдең кисерештәрем менән уртаҡлашам. Әлеге көндә “Урал батыр”­ҙы азербайжан теленә тәржемә итеү менән мәшғүлмен. Был бөйөк фәлсәфә хаҡында беҙҙең милләт тә белергә, уҡырға тейеш. Бына нимә тип васыят әйтә Урал батыр:
Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,
Кеше булһын затығыҙ!
Яҡшынан баш тартмағыҙ,
Яманға юл ҡуймағыҙ!
Ошо изге төшөнсәне һәр кеше үҙенең тормош девизы итеп алырға тейеш, бөтә ке­ше­леккә васыят бит был һүҙҙәр! Бары тик яҡшылыҡ менән генә беҙ кеше булып ҡала алабыҙ! “Урал батыр” – ул башҡорт хал­ҡы­ның конститу­цияһы, тип әйтер инем хатта.
– Ғаиләгеҙ менән дә таны­шайыҡ әле.
– Ҡатыным менән өс бала тәрбиә­ләй­беҙ: Дилбәр, Тәбрис, Айсель. Үҙем Азер­байжандың Масал­лы районы Хәлфәләр ауы­лын­да тыуғанмын. Баҡыла ер төҙө­лөшө буйынса белем алдым. Уҙған бы­уат­тың 90-сы йылдарында ошо уҡ йү­нә­леш буйынса Мәскәүҙә уҡы­ным, әммә, заман үҙгәреү сә­бәпле, IV курстан уҡыуҙы таш­ларға тура килде. Эшҡы­уар­лыҡ менән шөғөл­ләнеп, Ҡазанға лимон, әфлисун ташый башланым, Ирандан ке­йем­дәр ҡайтарҙым, Латвиянан да та­уар­ҙар килтерҙем. Яйлап Баш­­ҡорт­останға күстем, шул осор­ҙан алып бында төп­ләндем. Аҙыҡ-түлек магазиндары астыҡ. Урын­дағы халыҡ менән уртаҡ тел табып йәшәйбеҙ, төрлө милли са­ра­ларҙа әү­ҙем ҡат­нашыр­ға тырыша­­быҙ. Ҡыуанысым менән дә уртаҡ­лашайым әле – яңыраҡ “Хеҙмәт ҡаҙаныштары өсөн” миҙалы менән бүләкләнеләр.
“Урал батыр” дастанын азербайжан теленә тәржемә итеп, ки­таптың сигнал вариантын да сығарҙыҡ. Әммә эш бы­ның менән генә бөтмәй шул, һәр һүҙ ваҡыт үткән һайын яңыса асылған кеүек, шуға төбөнә төшөп, еренә еткереп башҡа­рырға кәрәк был хеҙмәтте. Урал батыр миңә йәшәйештең асылы, ғүмер­ҙең миҙ­гел генә булыуы, әм­мә шул арауыҡта изгелек ҡылып ҡалыу хаҡында иҫкәртеп торған кеүек. Ошо әҫәр ҡулыма килеп эләккән көндө яҙмышым бүләге тип иҫәпләйем.