Һүҙ араһында “иманым ка­мил” тигән телмәр берә­меген ҡулланыуҙан да тар­тын­майбыҙ. Ә нимә һуң ул иман? “Ислам диненә булған ыша­ныс; һүҙҙе, антты, вәғә­ҙәне нығытыу өсөн әйтелә; ныҡлы, ҙур ышаныс” тип аңлата “Баш­ҡорт теле һүҙлеге”. Бәлки, шу­лайҙыр ҙа. Әммә ул һүҙҙең мәғәнәһе выжданға, рухҡа, бурысҡа, намыҫҡа ла мөнәсә­бәтле. Иман дини һүҙ булыуҙан уҙған, кешелектең, йәшә­йеш­тең төп таянысына, терәгенә әйләнгән. Мәҫәлән, үҙ туған теленә, әсә телмәренә битараф булған кешене “иманы камил” тип әйтә ала­быҙ­мы? Әлбиттә, юҡ. Әсә телмәрен, әсәнең йылы һүҙен һанламау бөйөк әсәнән ваз кисеүгә тиң.
Ғәзиздәрҙән-ғәзиз, гүзәлдәрҙән-гүзәл әсә­нең күкрәк һөтө, иманы, эске кисе­рештәре, хис-тойғоһо, шатлыҡ-ҡыуаны­сы, зар-ҡайғыһы, ҡаҡшамаҫ рухы, выж­­да­ны менән һуғарылған милли тел­мәр — йәйғорҙоң юйылмаҫ бер төҫө. Улай ғына ла түгел, Рәсәй тормошоноң йәшәйешкә мохтаж булған тере бер йәне. Тимәк, милли телмәр менән Рәсәй үҫеше — бер тамырлы. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, бәғзе түрәләр шул тамырға балта менән киҙәнә.
Башҡорт дәүләт университетында дә­рес алып барам. Аудиторияла — ситтән тороп уҡыған студенттар. Шул саҡ бе­рәүһе лекцияма үҙ баһаһын әйтеп һалды. Бына уның һүҙҙәре: “Ағай, һеҙ туған тел тураһында ҙур зауыҡ менән һөйләйһегеҙ. Тормошта бит шул телдә аралашыусы милләткә хатта Башҡорт­остандың үҙендә кире мөнәсәбәт тамырланған. Бына мин Өфөләге нефть эшкәртеү заводына эшкә урынлашырға тип барғайным, түрәләр милләтемде һораны. Башҡортмон, тигәй­нем, күҙемә аҡайып ҡаранылар ҙа: “Баш­ҡорт тигән милләт хәҙер модала түгел!” — тип ауыҙҙарын йырып, мине эшкә алманылар. Быны мин милләтемә килгән золом тип ҡабул иттем. Быға һеҙ нисек ҡарайһығыҙ?” Дөрөҫ һүҙгә яуап та юҡ.
Һәр милләт үҙенең туған телендә бе­лем алырға хоҡуҡлы, төп ҡануниәтебеҙ булған Конституция ана шулай төшөн­дөрә халыҡҡа. Әммә баҙарлы-маҙарлы осорҙа, илебеҙҙе бурҙар, миллиардер­ҙар, серегән байҙар, ярлы-япан, хәйер­селек хөкөм һөргән, халыҡ тигән төшөнсә тарих аренаһынан юғалыу сигенә, тормош упҡынына тәкмәсләү хәленә ет­ке­релгән заманда, бер ниндәй закон да кешенең социаль хәлен яҡ­ламай. Ҡа­ну­ни­әт Ватанға ят элемент­тарҙың (бурҙарҙың, миллиардерҙарҙың, бай-бетсә­ләр­ҙең) аяҡ аҫтында төтәп ятҡан һымаҡ.
Туған телгә булған һөжүм Совет осоронда ла булды. Мәҫәлән, мәктәп распи­саниеһынан башҡорт теле ҡы­ҫы­рыҡ­ланды, туған телмәргә бүленгән сәғәттәр башҡа предметтар файҙаһына таланды. Ярай ҙа ул сәғәттәр уҡыу­сы­ларҙың үҙаллы танып белеүен үҫтерһә. Әйтәйек, сит телдәрҙе өйрәнеүгә, баш­ҡорт теленә тәғәйен бер сәғәтте ҡушып, аҙнаһына өс сәғәт бирһәң дә файҙаһы, һөҙөмтәһе булманы һәм булмаясаҡ та. Сөнки ауыл, район, ҡала мәктәптәренән немец, инглиз телдәрендә аралашҡан, йә иһә икмәк-тоҙлоҡ булһа ла аралаша алған уҡыусыларҙы күргәнем юҡ әле. Сит телгә өйрәткән уҡытыу­сыларҙың эш һөҙөмтәһе тикше­релгәнен күреү бәхетенә лә өлгәшә алманым. Тимәк, был предметҡа бирелгән сәғәттәр елгә оса. Был хаҡта мәғариф тармағы етәкселәре етди уйланһын ине. Әлегә улар, күрәһең, БДИ (Берҙәм дәүләт имтиханы) ҡорған үрмәксе ауын йырып сыға алмайҙарҙыр. БДИ — уҡыу­сыларҙың белем кимәлен, шәхес булмышын юҡҡа сығарыусы дидактик сара. Ул — мәркәз мәғарифы етәксе­ләренең булыр-булмаҫ сәйә­сәте генә.
Айырым мәктәптәрҙе ябыуҙы ҡулай­лаштырыу сәйәсәте менән аңлаталар. Класта уҡыусыларҙың һаны күп булһа, уҡытыусыларҙың эш хаҡы арта, имеш. Кеше ышанмаҫлыҡ хәл-ваҡиғаларҙы уйлап сығарҙылар ҙа инде. Инновация, яңыртыу сит ил мәғарифы өлгөһөндә барһа ла, мәктәптә балаларға белем биргән заттың эш хаҡы ҡыҫып-ҡымтып Рәсәйсә түләнә. Шуның өсөн дә уҡы­тыусыларҙың матди хәле мөшкөл көйө ҡала килә. Уттың, һыуҙың ялы-ҡойроғо булмағандай, халыҡтың матди хәлен яҡ­шыртыуҙы күҙ уңында тотҡан ҡанундың да, сәйәсәттең дә ялы ла, ҡойроғо ла юҡ.
Бөгөн мәктәптәрҙә генә түгел, хатта юғары уҡыу йорттарында ла туған тел яҙмышы беҙҙе хафаға һала. Мәҫәлән, Башҡорт дәүләт уни­верситетының Си­бай, Нефтекама филиалдарында башҡорт теле кафедралары тулы­һынса ҡыҫҡар­тылды. Баш­ҡорт теле ка­федраһы­ның яҙ­мышы Башҡорт дәүләт универ­ситетының үҙендә лә киҫкен тора.
“Нимә эшләгәнегеҙҙе бе­ләһегеҙме, кол­лега­лар?” — тип һораһағыҙ, “Ректор ҡыҫҡартырға ҡуша бит”, — тип яуаплар бәғзеләр. Ә ректор үҙ сиратында Мәскәүгә һыл­тана. Мәркәз бар тип белде һинең башҡорт те­леңде. Шулай итеп, беҙҙең, йәнәһе лә, “зыялылар” ректорға һылтана, ә ректор Мәскәүгә ишаралай. Йәғни эт эткә, эт ҡойроҡҡа япһарғандай килеп сыға.
Тағы ла фәһемле лә, ҡыҙыҡ та бер миҫалға күҙ һалайыҡ: М. Аҡмулла исе­мендәге БДПУ-ның ректоры Р. Әсә­ҙул­лин, Рәсәй Мәғариф һәм фән ми­нис­трлығына барып, үҙ ҡара­ма­ғын­дағы башҡорт теле ка­федраһы өсөн 19 ставка алып ҡайта. БДУ ректоры ла Мәскәүгә юллана. Тик ул “24 уҡытыусыны ҡыҫ­ҡартырға” тигән күрһәтмә менән ҡә­нәғәтләнә. Башҡорт теле ка­федраһының ябылыуы уни­верси­теттың эшмәкәрлеген туҡтатыуға килтерәсәк. “Уҡы­мышлы баштар” ана шуны мыйығына урап ҡуйһын ине.
Меңәр йылдар буйы туп­ланған әсә телмәренең гәү­һәр­ҙәре, халҡыбыҙҙың ҡа­­бат­лан­маҫ ғәжәп бай тарихы, боронғо йәшәү рәүешен үҙ эсенә алған эпостары, йырҙары, легендалары, йо­маҡтары, мә­ҡәл-әйтемдәре, орхон-йәнәсәй руник яҙма­лары ҡайҙа өйрәнелергә тейеш? Фәҡәт БДУ-ла! Бары башҡорт теле кафедраһын үҙгәртеп ҡорорға кәрәк. Уҡыу планын ҡайтанан ҡарап сығыу мөһим. Сту­дент­тарға кәрәк булған этномәҙәниәткә мөнә­сәбәтле предметтарҙы ғына, минеңсә, уҡыу планына индерергә тейештәр.
Һүҙ ыңғайында тағы ла бер мәсьә­ләгә туҡта­лып китмәк­семен. Ва­тан дидак­тика­һында уҡыу эш­мәкәр­леге тигән төшөн­сә бар. Ауди­то­риялағы дәрес­тәрҙең (лекция, семинар) нигеҙендә ана шул уҡыу эшмәкәрлеге ятырға тейеш. Ул — дә­рестең асылы. Сту­денттарҙы үҙаллы фекерләй алыу һәләтенә, биреләсәк белемде үҙаллы үҙләштереү мөмкинлегенә йүнәлтеүсе дидактик сара ул — уҡыу эшмәкәрлеге. Бына ошо дидактик сара уҡытыу­сыларҙың эш тәжрибәһендә юҡ кимәлдә. Шуға ла лекцияларҙың, семи­нарҙарҙың сифаты йылдың-йылы түбәнәйә бара. Студенттарҙың үҙаллы фекерләү һәләте үҫтерелмәй. Диплом эштәрен, артабан аспирантураға инһә, диссертацияларҙы сит хеҙмәттән күсереп яҙыу ана шунан килә.
Башҡорт теленең бөгөнгө хәле үтә лә аяныслы. Тормошта ҡул­ла­ныу даирәһе тарая бара. Дәү­ләт теле булараҡ, уны мәк­тәп­тәрҙә, юғары уҡыу йорттарында өйрәнеү ныҡ­лап, ҡануниәт нигеҙендә яйға һалынмаған. Башҡа этностар, ҡа­сан­дыр үҙ биләмәләребеҙҙә һыйындырған мил­ләттәрҙең яңы быуындары республикаға исем биргән халыҡҡа кәмһетеп ҡарай. Халыҡ иҫәбен алыуҙың һуңғы һөҙөм­тәләре шуны күрһәтә: һан яғынан баш­ҡорттар үҙ респуб­ликаһында икенсе урынды биләй. Ә бына дәүләт, көс структураларында башҡорттар иҫәпкә бар, һанға юҡ тигәндәй.
Юғарыла күтәрелгән көнүҙәк мәсьә­ләләрҙе Бөтә донъя башҡорттары ҡорол­тайы­ның Башҡарма комитеты иғтибарға алһын ине. Әйткәндәй, ул бик тә эшлекле йәштәр ҡулында булырға тейеш. Телем, илем, халҡым, тип янып эшләргә кәрәк унда.