— Азат дуҫ, һәр әҫәрҙең донъяға килеүенә сәбәпсе булған эске мотивы, яҙыусының күңелен ҡытыҡлап торған тынғыһыҙ бер "сире" бар. Ошондай тәрән тарихи тема күңелеңә ҡасандан тынғылыҡ бирмәй башланы?
— Бының сәбәбе берәү генә түгел. Күреүебеҙсә, әҫәрҙең темаһы XX быуаттан XXI быуатҡа күсеү осорона ғына түгел, мең йыллыҡтар алмашынған дәүергә тура килде — был үҙе күп нәмә хаҡында һөйләй. Мәсьәләнең икенсе яғы ла бар: был тема тормошомдан айырылғыһыҙ. Яҙмышымдағы фронт этабы миңә шәфҡәтле булды. Һуғыштан һуң реактив самолеттарҙы үҙләштереү осоронда авиация штурманы булараҡ төрлө хәлдәрҙе баштан үткәрергә тура килде.
1955 йылдың йәйендә полк командиры урынбаҫары менән реактив "Ил-28" самолетында сираттағы осоу күнекмәһенән ҡайтып киләбеҙ. Аэродромға ултырыр алдынан экипаж командиры кинәт аңын юғалтты. Шул хәтәр осраҡтан һуң үҙемдә ниндәйҙер эске уяныу, һиҙемләү тойҙом, хәрби хеҙмәттән бушаған саҡтарҙа ҡулыма ҡәләм ала башланым, полкташтарым тураһында ниндәйҙер һүҙ әйтергә йөрьәт иттем. Тәүәккәлләүем бушҡа булманы: бер нисә йылдан хәрби гәзит биттәрендә тәүге повесым донъя күрҙе һәм хәүефле ғүмер юлымда мине ҡотҡарып ҡалды. Врачтарҙың ҡотолғоһоҙ диагнозын ауыр кисерһәм дә, юғалып ҡалманым, Башҡортостанға ҡайттым. Сиргә бөркәнеп, аулаҡ урын, тыныс тормош эҙләмәнем.
Ләкин әйтергә ниәтләгән төп һүҙемә һаман да барып етә алмайым. Хоҙай Тәғәлә, атай-олатайым, әсәй-өләсәйем, уҡытыусыларым, яҡташтарым алдында бурысым үтәлмәгән әле. Иҫәбем буйынса, миңә ауырыуым тарафынан бирелгән ваҡыт ҡыҫҡарғандан-ҡыҫҡара. Ошо күңелемде айырыуса борсоно, әйтер һүҙеңде әйтеп ҡал, тип тынғы бирмәне. Фашистарға ҡаршы ҡанлы һуғышта ҡорбан булған ватандаштарҙы, туғандар һәм яҡындарҙы, полкташтарҙы һүҙ көсө менән булһа ла, ҡайтанан терелтеп, изге һынында уҡыусыға ҡайтарып биреү теләге көсәйгәндән-көсәйә барҙы. Өҫтәүенә Совет осорона, Бөйөк Ватан һуғышы ваҡиғаларына яла яғыуҙы, уларҙы ҡара буяуҙар менән һүрәтләүҙе яуапһыҙ ҡалдырыу ғәҙел түгел. Был туранан-тура намыҫыма ҡағыла, выжданымды ғазаплай, шул сәбәпле ҡулыма ҡәләм алмайынса булдыра алманым.
Трилогияның тәүге китабына тотонғанда, беләһең, башлап яҙыусы түгел инем, күпмелер тәжрибәм булды. Яҡташтарым араһында йәшәү, башҡорт, татар яҙыусылары менән аралашыу һүҙ байлығын арттырыу, тормош үҙенсәлектәрен нескә тойоу, һиҙемләүҙе көсәйтеү мөмкинлеген бирҙе.
— Трилогияла бихисап кеше яҙмышы һүрәтләнә, Димдең ҡушылдығы булған Өйәҙе үҙәнендәге ауылдарҙың йөҙө, халыҡтың холоҡ-фиғеле, уй-өмөтө, үҙ-ара мөнәсәбәте, көндәлек хәстәрлеге асыҡ сағылыш таба. Әҫәрҙә һәр персонаждың үҙ урыны бар. Әйтәйек, бәхетһеҙ Мөслим, ауыл йылъяҙмасыһы Сәмиғулла, зәғиф романтик Хәким, зимагор Солтан, шаталаҡ Кәлимулла, уҡытыусы Сәбилә, мулла Мөтәуалла, агроном Ғалим Боголюбов...
— Өс романдың да төп геройҙары бар: Ғәлимә һәм Сәлихйән Баязитовтар, Мулләхмәт Ғабдрафиҡов, Кәрим Ғәйнетдинов, Ислам Сакаев, Савелий-Сафа Гавриков, Рабиға менән Фәтхелислам Алаҡаровтар, Сиражетдин Карнаев. Ваҡиғалар тап улар ҡатнашлығында бара. Иғтибар иткәнһегеҙҙер, әҫәрҙәге барлыҡ персонаждар Баязитовтар ғаиләһенә ни яғы менәндер бәйләнгән булып сыға. Шуныһы ла билдәле булһын: уларҙың күбеһенең прототибы бар. Әммә туранан-тура күсермә түгел һәм улай була ла алмай. Улар — яҙыусының әҫәрҙең идеяһына ярашлы фантазияһы, уй-хыялы аша тыуҙырылған, башҡасараҡ тормош юлы үткән образдар.
— Трилогияла ошондай шәхестәрҙең формалашыуы аша ил халҡы кисергәндәргә шаһит булабыҙ. Ваҡиғалар Бөйөк Ватан һуғышына килеп туҡтала. Шуға ҡәҙәр барған хәлдәрҙең үҙәгенә мәғрифәткә ҡағылышлы мәсьәләләр, ғаилә тәрбиәһе алға ҡуйыла.
— Һынылыш кисергән осор, һәр төрлө ваҡиға бер ҡасан да кеше яҙмышына ҡағылмай ҡалмай. Шул саҡта әҙәм балаһындағы ыңғай һәм кире сифаттар асылып китә. Әҫәрҙә тәрбиә темаһының, мәғрифәт мәсьәләләренең иғтибар үҙәгенә ҡуйылыуы шуның менән аңлатылалыр ҙа. Ысын мәғрифәтсе, ауыл уҡытыусыһы Сәлихйән Баязитов — ошо юлда ауыр һынауҙар үткән шәхес. Уны ҡулға алалар, икенсе эшкә күсергә лә димләп ҡарайҙар, ғаиләһе тормош ауырлыҡтарына дусар ителә, әммә ябай ауыл уҡытыусыһы тәрбиәсе булып ҡалыу бурысынан ситләшмәй, үҙенең тоғро юлдан барғанына шикләнмәй, эшен намыҫлы башҡарыуын дауам итә.
Юғары тәрбиәнең ғаиләнән башланыуы бәхәсһеҙ. Үҙен шәхес итеп танытасаҡ бала тәүге аҙымын шунда яһай. Был йәһәттән әҫәрҙә Ғәлимә менән Сәлихйән Баязитовтар, Ғәлиә менән Абдрахман Сакаевтар, уларҙың дуҫтары өлгө булып тора.
— Күреүебеҙсә, әҫәрҙә тәрбиә мәсьәләһе ғаиләлә бикләнеп ҡалмай. Никах, туй йолаларының халыҡсан итеп һүрәтләнеүе, бала саҡтың, үҫмерлектең үҙенсәлекле йәме, һөнәр алыуға, түҙемһеҙ мөхәббәткә бәйле күренештәр трилогияның үҙәгендә торған проблемаларҙы тағы ла тәрәнәйтә һәм киңәйтә төшә. Әҫәр хаҡындағы һөйләшеүгә йәнә бер күҙлектән яҡын килеү, унда рухи-әхлаҡи ҡиммәттәрҙең ҡуйылышы хаҡында айырым әйтеп китеү кәрәктер, тип уйлайым. Был йәһәттән Ғаләм Илсеһенең эпизодик образы айырым иғтибарға лайыҡ.
— Ғаләм Илсеһе әҙәм балаһының донъяға килеү сәбәбен, йәшәү мәғәнәһен аныҡлай. Икһеҙ-сикһеҙ донъя вәкиле образы "Аллаһ — Ғаләм ул" тигән гипотезаға нигеҙләнгән. Әҫәрҙә һүрәтләнеүенсә, ул иң элек — кешенең асылы, Йыһандағы урыны хаҡындағы һүҙ.
Трилогияла әҙәм балаһы менән тирә-йүн араһындағы мөнәсәбәт алғы планға бер тапҡыр ғына сыҡмай. Ғаләм Илсеһе — тәбиғәттең айырылғыһыҙ өлөшө, уның ижадсыһы. Уның бер көн килеп фән менән диндең ҡушыласағы тураһындағы һүҙҙәре донъяла матди һәм рухи башланғыстарҙың бер бөтөн итеп танылыуынан килә. Трилогияла әхлаҡи ҡиммәттәргә ҙур урын бирелеүе шуның менән аңлатыла. Шуға ла халыҡ мәғарифының һәм ауыл уҡытыусыһының әҫәрҙең төп образы итеп һүрәтләнеүе үтә тәбиғи. Уҡытыусы — халҡының хеҙмәтсеһе, уның айырылғыһыҙ өлөшө.
Шуныһы хаҡ: автор тарафынан ҡаһарманлыҡҡа тиң ижади эш башҡарылған. Китап хаҡында бер ултырыуҙа һөйләшеп бөтөү ҙә, унда һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы ҡыҫҡа ғына ваҡытта күҙаллау ҙа еңел түгел. Иң мөһиме — яҙыусы әйтер һүҙен аҙағына еткерә алған, геройҙары алдында уның йөҙө яҡты, выжданы саф. Уға яңы ижади уңыштар теләйһе ҡала.