— Рәми ағай, Һеҙҙе тура һүҙле булғанығыҙ, ярып һалып әйткәнегеҙ өсөн күптәр яратманы, хатта күрә алманы, шиғырҙарығыҙҙы баҫтырманылар, аҡса, фатир бирмәй интектерҙеләр. Башҡорт телен күтәргән өсөн “милләтсе” мөһөрөн дә таҡтылар. Бындай туралыҡ Һеҙҙә тыумыштанмы?
— Ысынлап та, йәшереп тороуҙы яратманым. Сөнки ни эшләтәһең – ғәҙәт инде. Беҙҙең яҡтағы ҡарттар ҙа “Сирен йәшергән – ауырымай үлгән”, ти бит. Аҡыллы ҡарттар улар. Тура әйтеү ғәҙәт ине беҙҙең яҡта. Шуға ла мин тура һүҙле булдым.
— Шул туралыҡ өсөн Һеҙгә йәшәү бик ауырға тура килде бит. Бәлки, бер аҙ тыйылырға кәрәк булғандыр?
— Эйе, туралығым күптәргә оҡшаманы, улар юлыма кәртә ҡуйып торҙо. Тик ауырлыҡһыҙ йәшәүҙең ни ҡыҙығы бар? Кеше булғас, көрәшергә, еңергә тейешһең һин. Шулай булмағанда һин бит паразит тигән иң ерәнгес исемдең хужаһы, нәҡ хужаһы буласаҡһың. Беҙҙең яҡта бындай кешене “күҙле бүкән”, “утын” тип йөрөтәләр.
— Бик күптәребеҙ бөгөн ауырлыҡтарҙан ҡурҡа, уларҙы үткәрә белмәй. Был саҡта һуң ни эшләргә, тормош кәртәләрен нисек еңеп сығырға?
— Ни эшләргәме? Көрәшергә, ҡоралды ташламаҫҡа кәрәк.
— Ә нисек һуң көрәшсе булырға?
— Көрәшсе булып йәшәргә теләйһең икән, һин әхлаҡи яҡтан үҫеү менән бергә физик йәһәттән дә сынығырға тейешһең. Тормоштоң ысын кешеләре шулай иткән.
— Һеҙ һуңғы көнөгөҙгә тиклем көрәштегеҙ, яндығыҙ, ауыр саҡтарҙа ла үҙегеҙҙе ҡулға ала белдегеҙ. Кемдән өйрәндегеҙ көрәшсе булырға?
— Тормош үҙе өйрәтте, тип әйткәндә, мин яңылышмаған булырмын.
— Ошо һүҙҙәрҙе әйткәндә Һеҙгә ни бары 17 йәш булған. Тормош тураһында һөйләү өсөн бик иртә түгелме?
— Биш йәшлек саҡта уҡ тормошто күреү ҡоралын табып алдым.
— Ниндәй ҡорал ул?
— Ул — минең тоғро юлдашым, кәңәшсем һәм дуҫым – китап!
Китап һөй һин, ярат уны,
Юлдашың ит, ялғанламаҫ,
Тура илтер ул
Һәр көнөңдө
Яҡты нурға биҙәр,
Күҙең асыр,
Һиңә бирер юл!
Эйе, ысынтап та,
Иң-иң тоғро
Изге юлдаш булыр ул һиңә.
— Ә тормошто күрергә өйрәнеү өсөн ниндәй китаптар уҡырға кәрәк?
— Тыңла: китаптарҙың төрлөһөн уҡырға кәрәк.
— Ҡыҙыҡ түгелендәме?
— Эйе, ҡыҙыҡ түгелен дә. Сөнки күптәр уны ҡыҙыҡ өсөн генә уҡый. Был уҡымау менән бер. Китап менән һөйләшә, йәшәй бел. Тағы ла уҡылғандарыңа үҙеңдең тәнҡитле ҡарашың булыуы кәрәк. Шулай итмәһәң – һуҡыр рәүештә уҡыйһың тигән һүҙ.
— Аңлашылды. Йәшәү мәғәнәһе тураһында ла күп уйланыла. Шуның хаҡында ла әйтеп китһәгеҙ ине.
— Йәшәү ҡыҙыҡлы һәм мәғәнәле булһын өсөн һәр кем үҙ юлын һайларға тейеш.
— Һеҙҙең йәшәү мәғәнәһе, маҡсатығыҙ нимә булды?
— Минең халҡым бар, уның ауыр, ҡатмарлы тарихы, яулап алған хоҡуҡтары, киләсәге бар. Мин уның ошо хоҡуҡтарҙы тулыһынса файҙаланыуын, бер кемдең дә уға бысраҡ ҡулын һуҙмауын, бер кемдең дә уны мыҫҡылламауын, һәм уның үҙ шағирҙарының биш йылда ике табаҡлыҡ китап сығарырға зар-интизар булып йөрөмәүен генә теләнем. Һәм ул китап үҙ халҡыма барып етһен, иң ғәҙел хөкөмдө мин уның ауыҙынан ишетһәм ине. Бөтә теләгем шул ғына булды. Шул теләгем изге булған өсөн генә мин ямаулы салбар кейеп, аслы-туҡлы йөрөнөм, балаларымды, ҡатынымды интектерҙем... Шул маҡсат өсөн генә һигеҙ йыл төрлө кешенең утын һарайында, юлаусылар йортонда, ҡунаҡханаларҙа йәшәнем, выжданыма, намыҫыма ҡаршы төшөп, аҡса өсөн бер генә юл да яҙа алманым. Башҡа халыҡтарҙы үҙ халҡым кеүек үк күргән өсөн мин уларҙың шиғырҙарын үҙ телемә тәржемә иттем. Кәрәк булғас, шул халҡымдың киләсәге өсөн ҡорбан булыу миңә бер ни булманы.
— Һеҙ әле лә беҙҙең арала булһағыҙ...
— Ғүмерем зая уҙманы, иптәштәр. Иртә китте, тормошо ауыр булды, тип тә йәлләргә кәрәкмәй мине. Үҙ ҡулдарым менән һыҡмайынса ла шартлар ине был йөрәк. Тик шартлағансы, күп булмаһа ла, өлгөрҙөм – бөтәһен дә татып, үҙ һүҙемде әйтеп киттем. Һеҙҙең ғүмерегеҙ ҙә “Тыуҙым, ғазапландым, киттем” генә булмаһын. Тыуғас, көйөн дә, һөй ҙә, һөйөл дә – һәм үҙеңдән һуң һинең төҫөңдө һаҡлаған емештәрең дә сәселеп ҡалһын. Ҡасып китһәң дә, сәсеп кит! Йәнең менән дә, тәнең менән дә!
Беҙҙән һуң көслөрәк, баҙығыраҡ, матурыраҡ быуындар килеренә ышанып йәшәнем.
— Ғүмерегеҙ юҡҡа үтмәне. Һүҙҙәрегеҙ, эштәрегеҙ беҙҙең өсөн маяҡ булып тора. Фани донъяла Һеҙҙең менән осрашмаһаҡ та, шиғырҙарығыҙ, яҙмаларығыҙ Һеҙҙең өсөн һөйләй. Бөгөн беҙҙең арала булмаһағыҙ ҙа, йөрәгебеҙҙә йәшәйһегеҙ. Башҡорт халҡы тере, тимәк, Һеҙ ҙә тере. Исемегеҙ үлемһеҙ. Рәхмәт, Рәми ағай, барыһы өсөн дә рәхмәт!