Был һорауҙы Ҡыйғынан яҡташым Вадимға бирҙем. "Әҙәбисә сынаяҡ була", – тип йылмайҙы ул.
Бүлмәгә инһәм, тағы ла бер яҡташым – журналист Ризван Хажиев килгән. Унан һорайым. "Таш туҫтаҡ инде, – тине лә шуға ҡатнашлығы булған көләмәсен һөйләп китте. – Беҙҙең ауылдағы Заһитовтар нәҫеленең ҡушаматы – "сөңкә". Бер йыл, шулай, Байсауыл тауы өҫтөндә "сөңкә" Илһам бесән сапҡанда яңылыш Әжекәй ауылынан килен булып төшкән Сайманың алдына барып сыҡҡан. Ҡатын әрләшергә тотонған, тик "сөңкә" һүҙен онотҡан да үҙ ауылдарындағыса:
– Таш туҫтаҡ, таш туҫтаҡ, ниңә минең пакусты сабаһың? – ти икән был. – Күҙең күрмәйме, күрәш?!
Шулай итеп "сөңкә" Заһитовтар көтмәгәндә "таш туҫтаҡ"ҡа әйләнде лә ҡуйҙы".
Был һүҙҙе күптән түгел мәҡәлә әҙерләгәндә ҡулланғайным. Диалект һүҙе күптәргә таныш булмай сыҡты. Төньяҡ-көнсығыш башҡорттары бер ҡасан да сынаяҡ һәм сынаяҡ аҫты тип һөйләмәне. Ерле һөйләштә сынаяҡ – сөңкә, сынаяҡ аҫты жәйпәк (жәйкә) булараҡ йәшәп килә. Йәйҙе лә беҙ – жәй, елле көндө – жилде көн, йәймәне жәймә тип һөйләргә күнеккәнбеҙ.
Асҡында йәшәүсе Рәфил дуҫым көҙ барғанымда: "Эх, ләпеккә баҫтым", – тине. "Нимә ул?" – тим, аптырап. Баҡтиһәң, беҙҙеңсә ул һыйыҡ (шыйыҡ) батҡаҡ. Баймаҡтарҙа, әбйәлилдәрҙә, бөрйәндәрҙә "ҡойоға баҫтым" тип яңғырар ине.
Йыраҡ йөрөйһө түгел, редакцияның ике бүлегендә генә әллә күпме һүҙ таптым: бәрәңге, ти Ишембай ҡыҙы Алһыу. Кәртүк, тип йылмая эргәһендә ултырған бөрйән ҡыҙы Дилбәр. Һикәлтә, тип дауам итә Лилиә (Баймаҡ). "Ә беҙҙә ул күтәрмә була", – тим. Шулай итеп, иҫләп ултыра торғас, баҡырса – сәйнүк, ҡоҙоҡ – ҡотоҡ– ҡойо, мейес–әсәк, эскәмйә – ширлек, һуҡыр себен – ләпәкәй–ләпәк һүҙҙәре хәтергә килде. Учалынан Гүзәлиә миңә лә ныҡ яҡын икмәк–әпәй, әсәй–инәй, әбей–инәй, сынаяҡ–тәгәсте иҫкә төшөрҙө.
Әйтер һүҙем шул ине: әҙәби тел ҡанундарынан ситкә тайпылмау тураһында ғына ҡайғыртып, урындағы һөйләш төрҙәрен юғалтып бөтмәбеҙме? Юҡһа, бөгөн килеп, ни өсөн төньяҡ-көнсығыш башҡорто төньяҡ һәм көньяҡ милләттәшенең һөйләшен аңламай? Дәреслектәрҙә шул уҡ сынаяҡ һүҙе менән бер рәттән таш туҫтаҡ, тәгәс, сөңкә, йәйпәкте лә биреп булмаймы? Синоним йәки алмаш һүҙ урынына.