Эпосты уҡыу серҙәре бар.

Өфөлә Бөтә Рәсәй сәсәндәр конкурсы үтте. Республика халыҡ ижады үҙәге ойошторған был сарала баһалама ағзаһы булараҡ ҡатнашырға һәм һәр сығыш яһаусы менән гала-концерт көнөндә генә түгел, ә ярыш барышында танышырға насип булды.
Милли асыл

Дөрөҫөн әйткәндә, был сараның эсендә ҡайнау, төрлө милләт, төрлө дин тотҡан, бөтөнләй дин тотмаған замандаш һүҙ оҫталары сығышын күреүҙе үҙем өсөн ҙур шәхси һәм һөнәри бәхет һананым. Кеше глобал­ләшеү мәлендә заман тарафынан нисек кенә йотолған һымаҡ тойолһа ла, баҡтиһәң, беҙҙең тамырҙарыбыҙ, төп асылыбыҙ, боронғо йырҙарҙа, көйҙәрҙә, риүәйәттәрҙә, эпос­тарҙа һаҡлан­ған булмышыбыҙ үҙен юғалтма­ған икән дәһә! Ул әленән-әле беҙгә үҙе хаҡында иҫкә төшөрөп торған. Юҡҡа йәшләй генә Мөхәмәтша Буран­ғолов “Урал батыр” эпосын яҙып алып, тап милләттәр юғалыр мәлдә уны халыҡҡа тапшырып ҡалдыр­ма­ған. Бында Күктәрҙең ҡыҫылы­шы, Аллаһ Тәғәләнең боронғо асыллы милләтте ҡурсалауы ишараһы күренә.

Конкурсанттар төрлө төбәктәр­ҙән килгәйне. Иғтибарҙы йәлеп иткәндәре ха­ҡында һөйләйем. Коми Республи­каһынан лауреат исеменә лайыҡ булған Илья Чуркин нимәһе менәндер беҙ бала саҡта күреп кенә ҡалған урыҫ бабай­ҙарын, уларҙың һөйләшеү рәүешен хәтерләтте. Ул яйлап ҡына сәхнәгә сыҡты ла өләсәһе һөйләгән хикәйәтте еткерҙе. Телде аңлаған кеше аңлағандыр, мин — юҡ, ул бөтөнләй урыҫ телендә сығыш яһаманы, бәлки, телдең элекке яңғыра­шында, әллә коми телендә булды монологы, әммә эске энергияһы, моңо арбаны ла ҡуйҙы. “Һин ниндәй телдә уҡының?” тигән һорауға ул: “На ком баба говорила!” – тип яуап бирҙе. Ул телде айырым атап билдәләмәне, әммә баһа­лама ағзалары ла, залда ултыр­ған тамашасылар ҙа уның сығы­шында ана шул тап сәсәндәргә, халыҡтың боронғо һүҙен еткереү­селәргә хас ауаз ишетте. Ул шул төбәктә йәшәгән халыҡтың рухи ҡомартҡыһының бер сағылышын алып килгәйне.


Саха (Яҡут) Республикаһынан “Дьолуо” фольклор ансамбле (етәксеһе – Людмила Константиновна Цой) сараның бер күре­неше, йәме, ҡото булды. Улар яҡут халҡының милли кейемдә­рендә милли музыка ҡоралдарын тотоп сәхнәгә сыҡты. Теҙелешеп ултырып алдылар ҙа, әйҙә, китте “Олонхо” әҫәрен һөйләү. Бында уларҙың айырым-айырым, аҙаҡ бергә ҡушылып та әйтеүҙәренә иғтибар итергә кәрәк. Тотош бер ҡеүәтле боронғо тамашаға торош булды был сығыш. Людмила Константиновна аҙаҡ ансамблдә “олонхосы”ларҙың төрлөһө төрлө ерҙә йәшәүе, төрлө вазифала эшләүе, төпкөл ауылдарҙан булыуы, уларҙы йыйып, ҙур йылға аша борамға ултырып сығыуы хаҡын­да ентекләп һөйләгәндә: “Олонхо беҙгә барыбер барып етергә ярҙам итер, тип теләнек!” – тигәненә иғтибар иттем. Ә беҙ, үҙ сиратыбыҙҙа, Урал батыр саҡырған ҡунаҡтары килеп етһен, имен ҡайтһын өсөн барыһын да эшләне, тип уйлап торабыҙ әле бына. Эйе-эйе, тап шулай. Урал батырҙың рухы, уның ҡеүәте халыҡҡа ҡайтҡан, яҡынайған мәлдә башҡа төрлө уй килмәй ҙә. Халыҡҡа ҡайтҡан тигәндә, бөгөнгө балаларҙың “Урал батыр” эпосын яттан һөйләп, эстә­ренә заман афәттәренән һаҡлар ҡот (код) алыуҙары, ошо рәүешле беҙ яйлап, өҙөлә башлаған рухи ептәрҙе, епсәләрҙе ялғап, ере­беҙгә сәсәнлек ҡеүәтен ҡайтара башлауыбыҙ хаҡында әйтергә теләйем. Нәбиебеҙ – ул Урал батыр.

Яҡут ҡыҙы Айта Васильева нисек һоҡланғыс сығыш яһаны! Уларҙың һәр береһенең тама­шаһын күрергә кәрәк, дөрөҫөн әйткәндә, һүҙ менән генә килеш­терә торған ғәмәл түгел эпосты башҡарыусыны тасуирлау!

Ханты-Мансиҙан Тимофей Молданов сығышында үҙҙәре­нең аулау йолаһын да күрһәтергә тырышты. Һәр бер сығыш яһау­сының милли асылы менән сәх­нәгә сығыуы иғтибарҙы йәлеп итте.

Эпостың киләсәге бар

Эпос – ул һәр нәмәнең башы. Бөтә төр сәнғәттәр, бөтә төр ижад, һәр төр фәлсәфә, һәр төр донъяны ҡабул итеү – былар барыһы ла унан башлана. Эпос – бөгөнгө кешелектең нигеҙе. Кем белә, бәлки, быға тиклемге цивилизацияларҙың да нигеҙе­лер?

Дәүләкән районынан Зөләрәм Снигирева “Заятүләк менән Һыуһылыу” эпосын һөйләп, шулай уҡ лауреат исеменә лайыҡ булды. Бына ошо рәүешле риүә­йәттәр, хикәйәттәр һөйләгән­дәрен минең дә ишеткәнем булды. Дәүләкән районының Мәкәш ауылында йөҙйәшәр Ғәйнамал әбей бар ине, беҙ уға барып, “Саҡ менән Суҡ”, “Заятүләк менән Һыуһы­лыу” әҫәрҙәренең тап беҙҙең ауылда һаҡланған варианттарын йыя торғайныҡ. Быны уҡытыу­сыбыҙ Фәниә Хәсәнова­ның ҡушыуы буйынса атҡара инек. Ул ваҡытта ниндәй ҡо­мартҡы ишетеүебеҙҙе, уның тап боронғоса башҡарыуҙарының шаһиты булғаныбыҙҙы беҙ, балалар, аңлап та етмәгәнбеҙ, әммә әле булһа әбейҙең көйләп кенә, яйлап ҡына, һеңдереп кенә һөйләүе хәтерҙә ҡалған. Зөләрәм апай ҙа ана шул тап боронғо башҡарыу, эпос­ты еткереү рәүешен һаҡлаған.

Көйләп тигәндән. Ә бит беҙ ҙә мәктәптә шиғырҙарҙы шулай уҡый инек. Ана шул көйләп уҡыу — беҙҙең ҡанда һаҡланған бер йола, тип асыш эшләнем ошо саранан һуң, сөнки башҡортта ҡарһүҙҙе, риүәйәтте, Ҡөрьәнде уҡыған һымаҡ, көйләп уҡыу бул­ған. Шуға ла беҙ мәктәптә: “Көй­ләп уҡыма әле шиғырҙы!” – тиһә­ләр, аптырап ҡала торғайныҡ. Ә нисек уҡырға һуң? Һәр хәлдә эпос шиғыр һымаҡ уҡылмай. Бы­на артистар, театр сәнғәте вәкил­дәре шиғырҙы еренә еткереп, образға инеп китеп, интонацияны дөрөҫ ҡуйып, айырым һүҙгә ба­ҫым яһап башҡара. Был дөрөҫ тә! Был — сәнғәт! Был — театр сәнғәте!


М. Аҡмулла исемендәге Баш­ҡорт дәүләт педагогия университеты студенттары ла конкурста лауреат исеменә лайыҡ булды. Был рәүешле лә эпосты һөйләү йәшәүгә хоҡуҡлы, әммә был – сән­ғәт! Асылда эпос башҡа төр­лөрәк уҡыла. Бына Бөрйән районынан килгән Гөлдәр Әхтәмова башҡарған кеүек. Ниндәй кинә­нес, нисек онотолоп китеп тың­ланыҡ беҙ уны! Ул беҙгә эпос­тарҙың йөкмәткеһен боронғоса итеп еткерҙе. Сибайҙан Мираҫ Үҙәнбаевта ла бар ул сихри башҡарыу оҫталығы, һеңдереп, көйләп кенә һүҙ әйтеү. Шамил Күсәмешев тә ойотоп ҡына әйтте эпосты.
Юҡҡа ғына Мираҫтың сығы­шын тыңлағандан һуң баһалама ағзаһы, манасчи, фән докторы Талантаалы Бахчиев: “Урал батыр” эпосының киләсәге бына ошо егеттә! Исеменә лә иғтибар итегеҙ!” – тимәне, күрәһең. Сәсән­лек традициялары өҙөлгән булһа ла, халҡыбыҙҙың рухи донъяһы юғалтмаған сәсәнлек асылын. Көйләй-көйләй, һөйләй-һөйләй ҡайтып килә сәсәнлек асылы!

М. Аҡмулла исемендәге Баш­ҡорт дәүләт педагогия университеты студенты Ислам Төхвә­тул­лин үҙен күптән шиғыр һөйләү оҫтаһы итеп танытты. Ул шиғыр кисәләрендә, социаль селтәрҙәр­ҙә шағирҙарҙың шиғри шәлкем­дәрен яттан һөйләй, аудиояҙ­малар һала. Алда әйткәнемсә, шиғыр уҡыу менән эпос һөйләү бер үк нәмә түгел. Шуныһы ғәжәп, Ислам эпостан өҙөктө оҫта башҡара алды. Әлбиттә, шиғыр ятлап өйрәнгәс, тота килеп кенә эпос һөйләй башлау еңел дә түгелдер, әммә ул был эшен дә булдырҙы. Эпосты бит онотолоп китеп, асылына төшөнөп һөйләү мөһим. Ошо уҡ вуз студенты Инсаф Хужабиргәнов та үҙенсә­лекле уҡыны эпосты. Ғөмүмән, мин был ике егеттә эпосыбыҙҙы өйрәнеүселәрҙе күрәм, уларҙа тәрәнтен фекерләү, яңыса ҡа­раш бар. Киләсәктә халыҡ-ара майҙандарға алып сығырлыҡ эпосты өйрәнгән ир-егеттәрҙе үҫтереүҙе хәстәрләргә кәрәк беҙгә. Ана манасчи Таланталы Бахчиев һымаҡ! Был егеттәр эпосты яттан белә, ә киләсәктә уны фәнни яҡтан өйрәнһен ине. Ошо фекеремде уҡытыусыларына ла еткерҙем. Киләсәк – тамырҙарын белгән милләттәрҙә. Был егеттәр беҙҙең халыҡты донъя кимәлен­дә күрһәтерлек булып үҫһен ине! Эпосты өйрәнгән ғалимдарыбыҙ бар – философия фәндәре кандидаттары Закирйән Әминев, Зилә Рәхмәтуллина, филология фәндәре кандидаты Гөлнар Юлдыбаева. Уларҙан тағы ла аңлатмалы фекер көтәбеҙ.

Конкурстарға әйләнеп ҡайтам. Эйе, унда ҡатнашҡан балалар йылан булып та ыҫылдай, ат булып та кешнәй, әммә һәр нәмә­нең самаһы бар. Эпостың эске энергетикаһын биреү мөһим. Беҙ балаларҙы эпос ятларға өйрәт­тек, республика кимәлендә үткән сараларҙы ойоштороусылар ҙа, ҡатнашыусылар ҙа, уларҙы әҙер­ләгән остаздары ла эпос ятлау этабын уңышлы атҡарып сыҡты. Барыһына ла рәхмәт! Аллаһ Тә­ғә­ләнең оло рәхмәте төшһөн эпо­сыбыҙҙың асылын юллаусыларға!

Традициялар тергеҙелә

Эш артабан дауам итә. Бына, ниһайәт, республика Сәсәндәр үҙәге тырышлығы менән икенсе тапҡыр сәсәндәр бер майҙанда осраша. Дағстандан килгән Айдун Магамедовтың сығышы ла үҙенсәлекле булды. Ул үҙҙәренең милли әҫәрен сәнғәтсә итеп әйтте, етмәһә, музыка ҡоралында ла уйнағас, был сығыш беҙ күреп өйрәнгән сәхнә әҫәрҙәренә тартты. Думбыраһын ҡуйып торһон ине, тип әйтке килде хатта.

Мари Иле республикаһынан Тамара Петрова менән Валентина Петрова “Аҡ барс тураһын­да” риүәйәт алып килгәйне. Бына ғәжәп! “Беҙҙә был хайуан ха­ҡында риүәйәттәр һаҡлана. Бик борон улар беҙ йәшәгән билә­мәлә көн иткән”, – тине Тамара. Бында ла бер хикмәт бар. Рес­пуб­ликабыҙҙа тотош райондарҙы биләп йәшәгән мари халҡы әле булһа үҙҙәренең йолаларын, мәжүси асылын һаҡлап килә. Әгәр улар “Аҡ барс тураһында” риүәйәт һөйләй икән, был улар­ҙың халҡының танытаһы ҡиммәт­тәре күплегенә лә ишара бит!

Нурғәли Кейекбирҙин (Сибай ҡалаһы), Фәниә Арыҫланова (Хәйбулла районы), Нияз Ямалетдинов (Әбйәлил районы), Рәйлә Ҡолмырҙина (Ишембай ҡалаһы), Надежда Шушпанова (Ишембай районы), Зөлфирә Ҡарағужина улдары менән (Әбйә­лил районы), Рәйлә Зәйнул­лина ейәне Аслан менән, Әбйәлил, Бөрйән еренән кил­гән ан­самбл­дәрҙең сығыштары хәтерҙә ҡал­ды. Хәйер, һәр башҡарыусы тураһында айырым фекер әйтеп булыр ине. Мәҡәләнең маҡсаты ул түгел. Сә­сәниә Асия Ғәйнул­линаның эшмәкәрлеге, халыҡ ижадын тәрәндән тойоп, сәсәнлек йолаларын яңынан тергеҙеүгә өлгәшә алыуын күреп, сикһеҙ ҡыуандыҡ. Былар барыһы ана шул ил өҫтөндә осоп йөрөгөн сәсән рухын, сәсән ҡотон тойоу­сы­ларҙың, антенна һымаҡ, моң­до тотоп алыуҙары тураһында һөйләй.

Гран-при яулаған Мәүлитбай Ямалетдиновты тамашасының аяғүрә алҡыш­лауы ла халыҡтың ошо мәлдәрҙе көтөп йәшәүе хаҡында һөйләй. Ә ниндәй йола атҡарҙы инәйҙәр – сәсәнде аҡ кейеҙгә баҫтырҙылар. Был иҫ китмәле күренеш булды! Бындай баһаға әле бер һүҙ оҫтаһының да, бер шағирҙың да, бер сәсән­дең дә ирешкәнен күргәнем юҡ. Анау хәтлем бай ижады өсөн лайыҡ булды Мәүлитбай ағай быға. Тап ул — халыҡ ижадын, сәсәнлекте тергеҙгән шәхестәре­беҙҙең береһе. Уның башҡары­уын­дағы “Күлтиген” әҫәре әле булһа ҡолаҡ төбөндә яңғырап тора. Сәсән ана шулай һеңдереп кенә, көйләп кенә һүҙен әйтергә лә түл йыйырға китергә тейеш, минеңсә. Ул әйләнгән һайын сәхнәгә сығып йырламай.

Уның үҙ һүҙе, үҙ мәле, үҙ урыны! Сә­сәндәр традициялары тергеҙелә башлауының шаһиты беҙ, ХХI быуат башында йәшәгән кеше­ләр. Республика халыҡ ижады үҙәгенә, атап әйткәндә, Нәфисә Булат ҡыҙы Тулыбаеваға был фиҙакәрлеге өсөн айырым рәх­мәт! Аллаһ насип итһә, респуб­ликабыҙ халыҡ-ара кимәлдәге сәсәндәр конкурстарын ҡабул итер әле!