Хәҙерге башҡорт әҙәби теле үҙ халҡының бөгөнгө ижтимағи-сәйәси һәм рухи-мәҙәни тормошонда тотҡан урынына оҙон һәм һикәлтәле юл үтеп килде. Ошо ХХ быуаттың тәүге сирегендә башланған юл әле килеп үҙенең иртәгәһе көнөнә аныҡ йүнәлеш ала һәм яңы үрҙәргә сыға ине. Башҡортостандың дәүләт телдәрен һәм республиканың күп милләтле халҡының телдәрен үҫтереү буйынса Башҡортостан Башлығы тарафынан ҡабул ителгән Указ ошо йәһәттән, һис шикһеҙ, тарихҡа инеп ҡалыр ваҡиға булды, тип баһалау хаҡ. Республика үҙенең 100 йыллығына барғанда, был ғәйәт ҙур әһәмиәткә эйә һәм шуға бәйле мөһим сараларҙың береһе ул.Әлбиттә, тәрән йөкмәткеле һәм иртәгәһе көнгә йөҙ менән боролған документтың донъя күреүе — республика тормошонда үҙе ҙур ваҡиға. Ул Башҡортостандың дәүләт телдәрен һаҡлап ҡалыуға, пропагандалауға һәм үҫтереүгә йүнәлтелгән булыуы менән бар дәрәжәлә уның күп милләтле халҡының да телдәренә ҡайтып ҡалыуы менән ҡиммәт. Шуның менән Указ республикала үткәрелеп килгән тел сәйәсәтенең киләсәгенә асыҡлыҡ индерә һәм уны тағы ла нығыта төшә, үҙ-ара милли мөнәсәбәттәрҙең нигеҙендә ята.
Һис һүҙһеҙ, башҡорт теленең ХХI быуат баштарына ҡараған тарихындағы был документта Башҡортостан Республикаһының дәүләт теле булараҡ башҡорт теленең рус теле менән бер дәрәжәлә ошо статусҡа эйә булыуының күҙ уңында тотолоуы һәм уны һаҡлап ҡалыу, пропагандалау һәм үҫтереү хаҡында һүҙ барғанлығы аңлашыла.
Ошо йәһәттән Указдың дәүләт телдәренә арналған пункты туранан-тура башҡорт теленә, уның уҡыу-яҙыу теленә, йәғни әҙәби телгә ҡағылышлы. Шуға күрә Указда башҡорт телен һаҡлау һәм үҫтереү буйынса Фонд булдырыу мәсьәләһе айырым пунктта махсус рәүештә билдәләнде. Башҡорт теле тарихында тел мәсьәләһе яңыса ҡуйылды һәм быны бер үк ваҡытта уға ҡарата дәүләт юғарылығындағы мөнәсәбәт рәүешендә ҡабул итеү хаҡ булыр, сөнки башҡорт теленең бөтә һөйләштәренең дә, йәғни өс диалектының да дәүләт статусында танылыуы аша ғына башҡорт теленә тотош этносты бер үк дәрәжәлә хеҙмәтләндереүгә юл асыла.
Указдың был пункты әҙәби тел мәсьәләһенең уҙған быуаттың 50-се йыл аҙаҡтарындағы ҡуйылышына барып сыға һәм уға нөктә ҡуя ине. Шулай уҡ республиканың дәүләт телдәрен һәм күп милләтле халҡының телдәрен һаҡлау, пропагандалау һәм үҫтереү буйынса Башҡортостан Башлығының йыл һайын билдәләнә торған гранттарын булдырыу ҙа әҙәби тел мәсьәләһенең торғонлоҡтан сығыу юлында яһалған етди аҙымдыр.
Белеүебеҙсә, башҡорт теленең үҙ тарихында беренсе тапҡыр дәүләт теле статусында танылыуы Башҡортостандың милли автономия булараҡ ойошторолоуының тәүге йылдарына ҡарай. Был – Башревкомдың 1920 йылдың 24 мартында ҡабул иткән ҡарары. Икенсе тапҡыр ул Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты президиумы юғарылығында хәл ителеүен таба. Ул инде 1921 йылдың 6 июнендә була. Тәүгеһендә, Башревком рәйесе булараҡ, Зәки Вәлидовтың ҡултамғаһы торһа, икенсеһенә БашЦИК президиумы рәйесе сифатында Шәһит Хоҙайбирҙин ҡул ҡуйған.
Әммә башҡорт теленә дәүләт статусында улар күҙаллағанса үҙ милләтенә үтеп инеү еңелдән булмаған мәсьәлә булып сыҡты, ул шул көндәрҙән бер быуатҡа яҡын ваҡыт арауығында үҙенең хәл ителеүен көтә, тип раҫлау ҙа артыҡ булмаҫтыр. Беҙҙеңсә, Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитов күптән түгел ҡул ҡуйған Указдың дәүләт телдәренә ҡағылышлы пункты башҡорт телен рус теле менән бер дәрәжәләге дәүләт теле булараҡ һаҡлап ҡалыуға, пропагандалауға һәм үҫтереүгә йүнәлтелеүе менән хәҙерге башҡорт әҙәби теле алдында торған мөһим проблемаларҙы ла күҙ уңында тота.
Ошо ХХ быуаттың тәүге сирегендә әҙәби тел өлкәһендә башланған юл әле килеп иртәгәһе көнөнә аныҡ йүнәлеш ала һәм яңы үрҙәренә сыға ине. Иң элек ул башҡорт теле диалекттары мәсьәләһенә ҡайтып ҡалды. Башҡорт теленең дәүләт статусының уны бер бөтөн этник тел рәүешендә үҙ итеүе өсөн уның өс диалектының бер дәрәжәлә бер бөтөн итеп танылыуы мөһим ине.
Билдәле булыуынса, башҡорт теленең хәҙерге грамматикаһы ошоға ҡәҙәр көньяҡ һәм көнсығыш диалекттарына нигеҙләнгән булып, төньяҡ-көнбайыш диалектына күҙ йомоп килде, уны асыҡтан-асыҡ башҡорт теленән ситләтте. Хәҙер инде тел ғилеменән ҡасандыр уҙған быуаттың 50-се йылдары аҙағында республиканың иң юғары органы партия өлкә комитеты бюроһы юғарылығында башҡорт телендә ике генә — көньяҡ һәм көнсығыш диалекттары ғына барлығы хаҡында нығытып ҡуйылған күрһәтмә сиктәренән сығып, Башҡортостан Башлығы тарафынан ҡул ҡуйылған документҡа ярашлы башҡорт телен үҫтереү күҙлегенән әҙәби тел өлкәһендә үҙ һүҙен әйтеүе көтөләлер.
Был осраҡта Рөстәм Хәмитовтың Башҡортостанға ҡайтҡан тәүге осоронда биргән интервьюларының береһендә “төньяҡ-көнбайыш башҡорттары һөйләшенең үҙаллы диалект булыуы ғилми йәһәттән күптән аныҡланған” тигән һүҙҙәре Указға асыҡлыҡ индереүе менән мөһим. Унда бөгөнгө Башҡортостанда йәшәгән башҡорт халҡының дәүләт теле бер бөтөн милли тел рәүешендә күҙаллана, ошо бөтә һөйләштәргә лә уртаҡ булған телде һаҡлау, пропагандалау һәм үҫтереү маҡсат итеп ҡуйыла.
Үҙ ваҡытында Ш. Хоҙайбирҙин ҡул ҡуйған тарихи документта ла башҡорт теле ошолай күҙалланды һәм күп һөйләшле башҡорт теле бер бөтөн итеп ҡаралды. Әле килеп, Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитов ХХI быуаттың тәүге сирегендә ҡул ҡуйған башҡорт теле хаҡындағы шундай уҡ тарихи документта ла башҡорт теле ошолай бер бөтөн итеп күҙаллана.
Йәнә шуныһы мөһим: һүҙ барған документтарҙы айырып торған тотош бер быуатҡа яҡын ваҡыт арауығында эске бер мөһим күсәгилешлекте лә күрмәү мөмкин түгел. Ул дәүләт теленең үҙ халҡының көндәлек тормошонда реаль факт рәүешендә ҡулланышҡа инеүенә ҡайтып ҡалалыр. Был йәһәттән Ш. Хоайбирҙиндың башҡорт теленең күплек аффикстарын дәүләт теле проблемаһы юғарылығында күҙаллауы менән Р. Хәмитовтың башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалектына ҡарашында уртаҡлыҡты күрмәү мөмкин түгел.
Ике осраҡта ла ул дәүләт теле мәсьәләһенең алға сығыуына ҡайтып ҡала һәм ошо күҙлектән үҙенең реаль фактҡа әүерелеүен көтә. Ш. Хоҙайбирҙин яҡлаған Юрматы һөйләшенең күплек ялғауҙары менән Башҡортостан Башлығы юғарылығында башҡорт теленә ҡайтарып бирелеүен тапҡан төньяҡ-көнбайыш диалектының күплек аффикстарының уртаҡлығы быға гаранттыр. Бары тел ғилеме өлкәһендә лә шундай һынылыш яһалыуы көтөләлер.
Башҡорт теле дәүләт теле сифатында үҙенең өс диалекты берлеге юғарылығында танылыуына ошолай оҙон юл үтеп килде. Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитов тарафынан ҡабул ителгән алда телгә алынған Указ ошо йәһәттән уның һуңғы этабы булды, тип раҫлау ҙа хаҡ булыр. Хәҙер инде башҡорт теленең дәүләт статусы бер юлы өс диалектына ла таянып, үҙ этносына бер бөтөн тел сифатында хеҙмәт итеүгә күсә ине.
Был үҙ нәүбәтендә күп һөйләшле башҡорт теле өсөн уртаҡ телдәге уҡыу-яҙыу аша үҙ халҡының беришлеген (идентичность) артабан нығытыуҙа мөһим аҙым булып тора.
Әлбиттә, башҡорт теле, Башҡортостандың дәүләт телдәренең береһе булараҡ, рус теленән айырмалы, үрҙә телгә алынған һуңғы этабына төрлө кимәлдәге бер нисә этап үтеп килде. Һис шикһеҙ, уларҙың һәр ҡайһыһы Башҡортостандың ижтимағи-сәйәси һәм рухи-мәҙәни тормошонда билдәле бер дәрәжәлә эҙ ҡалдырмай уҙманы һәм ул уның иртәгәһе көнөнә шундай уҡ дәрәжәлә йоғонто яһамай ҡалманы. Был күсәгилешлектең үҙенең һәр этабында шәхси-административ факттарға бәйле булыуы сәбәпле уның дәүләт теленең ғәмәлгә инеүендә, әлбиттә, йоғонтоһо ҙур булды.
Шуныһы мөһим, асылда иһә был Ҡыуаҡан шиүәһенең (һөйләшенең) күп һөйләшле башҡорт теленең әҙәби теле итеп танылыуынан башланғыс ала. Белеүебеҙсә, быға ҡәҙәр быуаттар менән һаналған ваҡыт ғәрәп, фарсы, сығатай төрки әҙәби телендә уҡып-яҙып килгән башҡорттар ХХ быуат башында ғына формалаша башлаған татарҙар менән уртаҡ әҙәби телгә күсә һәм үҙҙәренең үҙаллы автономиялы республикаһына шул уҡыу-яҙыу телендә аяҡ баҫа.
Аңлашылыуынса, башҡорт теленең рус теле менән бер дәрәжәләге дәүләт теле итеп танылыуы, әлбиттә, уның дәүләт теле булараҡ, рус теле кеүек үк, үҙ әҙәби телендә үҙаллы эш итеүе талабын ҡуя ине. Ошо йәһәттән башҡорттарҙың Тамъян-Ҡатай һөйләшенең тәү осраҡта әҙәби тел итеп алыныуы шунан килә лә. Әммә был, дәүләт теле статусы кеүек, дәүләт сәйәсәте юғарылығында хәл ителеүе түгел ине. Ул бары Башҡортостан Халыҡ Мәғариф Комиссарлығы эргәһендәге әҙәби берекмә кимәлендә генә ҡабул ителгән ҡарарға ҡайтып ҡалды.
Шулай итеп, ошолай фекер иткәндә хәҙерге башҡорт әҙәби теленең тәүге бите Тамъян-Ҡатай һөйләше башы аша үтеп, Ҡыуаҡан һөйләшенә килеп сыға. Әммә был ике һөйләш бер этник нигеҙҙән булғанлыҡтан тәүгеһе икенсеһе менән бер бөтөнгә әүерелә, уларҙың киләсәген иң элек күплек аффикстарының уртаҡлығы хәл итә.
Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең дәүләт статусына табан үткән юлда, дөрөҫөрәге, дәүләт теленең әҙәби тел кимәленә күтәрелгән юлында алда һүҙ булған ике һөйләштең тулыһынса әҙәби тел итеп танылыуы үҙ билдәһен һалмай ҡалманы.
Был иһә автономиялы республиканың иң юғары дәүләт органдары тарафынан үткәрелгән кәңәшмәгә ҡайтып ҡала. Шунда Ҡыуаҡан һөйләше Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты президиумы рәйесе Х. Ҡушаев тарафынан әҙәби тел итеп тәҡдим ителә һәм үҙенең нигеҙләнеүен таба. Партияның Башҡортостан өлкә комитеты тарафынан киң йәмәғәтселек ҡатнашлығында үткәрелгән был кәңәшмәлә әҙәби тел хаҡында ниндәй ҙә булһа ҡарар ҡабул ителмәүенә ҡарамаҫтан, бер аҙна үтер-үтмәҫтән Башҡортостан Халыҡ Мәғарифы Комиссарлығы эргәһендә булдырылған ғилми ойошма Академүҙәк Ҡыуаҡан һөйләшен “төп башҡорт теле” сифатында әҙәби тел итеп алыу хаҡында ҡарар ҡабул итә һәм эш ҡағыҙҙарын шул һөйләшкә хас телдә алып барырға тейешлеген күрһәтә.
Әммә әҙәби тел үҙенең ошо тәүге этабында көтмәгәндә етди ҡаршылыҡҡа осрай. Бындай хәл матбуғатта Ш. Хоҙайбирҙиндың “Нисек яҙырға?” тигән мәҡәләһенең (“Башҡортостан хәбәрләре”, 1924 йыл, 8 февраль) күренеүе һәм шуның артынса уҡ ике аҙна ла үтер-үтмәҫтән Башҡортостан Халыҡ Мәғарифы Комиссарлығы (Башнаркомпром) тарафынан ҡабул ителгән “Башҡорттарҙың әҙәби теле тураһында”ғы рәсми документтың (1924 йыл, 20 февраль) донъя күреүе арҡаһында була.
Әлбиттә, был икенсе яҡ өсөн дә көтөлмәгән хәл булғандыр. Ләкин Академүҙәк үҙенең 2 мартта үткәрелгән ултырышында хөкүмәт кимәлендә ҡабул ителгән ҡарарҙың Юрматы һөйләшенә бәйле төп нормаларын әҙәби телгә нигеҙ итеп алырға мәжбүр булһа ла, Ҡыуаҡан һөйләшенән килгән күплек аффикстарын унда һаҡлап ҡалдырмай булдыра алмай, сөнки был уның артында торған Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты президиумы рәйесе юғарылығына барып сыға ине.
Һис һүҙһеҙ, әҙәби тел тураһында Хөкүмәт кимәлендә ҡабул ителгән ҡарар башҡорт дәүләт теле статусының тотош этнос өсөн уртаҡ ҡаҙаныш итеп танылыу юлындағы мөһим бер этабы ине, сөнки башҡорт теленең дәүләт теле итеп танылыуы бер генә актлы күренеш булһа ла, әҙәби тел аша тотош халыҡ өсөн реаль фактҡа әүерелеүе бер нисә этаптан торған әһәмиәтле ваҡиғаға әүерелде.
Тәүгеһе, әйтелгәнсә, ғилми ойошма булараҡ Академүҙәк тарафынан Ҡыуаҡан шиүәһенең “төп башҡорт теле” итеп танылыуына нигеҙләнһә, әле килеп, әҙәби тел нигеҙендә Юрматы һөйләше ятҡанда ла, Ҡыуаҡан һөйләше өсөн характерлы күплек аффикстарының “тар-тәр”, “ҙар-ҙәр”, “дар-дәр”, “лар-ләр” нормаһының унда һаҡлап алып ҡалыныуы булды. Ләкин алда беҙҙе дәүләт теленең әҙәби тел аша үҙ халҡына үткән юлда тағы ла “ҡыйыуыраҡ” бер этабы көтә ине.
Билдәле булыуынса, бындай ҡыйыу аҙым, Яңы әлифба буйынса, I Бөтә Башҡортостан конференцияһында яһалды. Унда әҙәби тел мәсьәләһе үҙәктә тороп, Ҡыуаҡан шиүәһе яңынан “төп башҡорт теле” итеп танылып, ҡайтанан әҙәби тел итеп алынды. Был әҙәби телдең Юрматы шиүәһенең башы аша үтеп, йәнә Ҡыуаҡан шиүәһенә әйләнеп ҡайтыуы булды. Әгәр ҙә яңы әлифбаға арналған конференцияның Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты эргәһендә булдырылған Яңы әлифба комитеты тарафынан үткәрелеүе һәм уның һуңғыһына шул уҡ бер кешенең, йәғни тәүгеһенең президиумы рәйесе Х. Ҡушаев етәкселек итеүен күҙҙә тотҡанда быны шәхси-административ факторҙың өҫтөнлөк алыуына ҡайтарып ҡалдырыу хаҡ булыр.
Әммә был хәҙерге башҡорт әҙәби теленең бөгөнгө торошона үткән юлдағы һуңғы этабы булмай, уны ошо көтөлмәгән хәлдән сығарырлыҡ көс табыла. Был партияның Башҡортостан өлкә комитеты бюроһының 1927 йылдың 15 декабрендә ҡабул иткән ҡарарындағы һүҙмә-һүҙ әйткәндә: “3) вопросы наречий башкирского языка (Кувакан или Юрматы) продолжат научно изучать и считать возможным открыть дискуссию по этому вопросу в печати” тигән пункт. Ул әле һүҙ барған Яңы әлифба буйынса I Бөтә Башҡортостан конференцияһының йомғаҡтары буйынса ҡабул ителә. Шулай итеп, әҙәби тел мәсьәләһе йәнә Академүҙәктең Ҡыуаҡан һөйләшенең күплек аффикстарын һаҡлап ҡалдырған ҡарары сиктәренә генә бикләнеп ҡала ине.
Шулай итеп, әҙәби тел мәсьәләнең был этабында ла ҡыуаҡандар үҙ маҡсатына өлгәшә алмай. Шулай ҙа күплек аффикстарының улар яҡлаған нормаһы үҙ көсөндә ҡала. Артабан республикала яңы әлифба хәрәкәтенең көсәйеп китеүе һәм Х. Ҡушаевтың Мәскәүгә эшкә күсерелеүе әҙәби тел тирәһендә, Д. Юлтый әйткәнсә, “тартыш”тың күпмелер ваҡытҡа баҫылып тороуына килтерә. Әммә ул бөтөнләй һүнеп ҡалмай. 50-се йылдар аҙаҡтарында яңы көс менән тоҡанып китә. Әҙәби телгә бәйле килеп тыуған ҡырҡыу хәл был этабында инде билдәле тел ғалимы Т. Байышев исеменә ҡайтып ҡала.
Әле шуныһы мөһим, әҙәби тел мәсьәләһе был этабында башҡорт теле һөйләштәре сиктәренән сығып диалекттар юғарылығында ҡуйылыуын таба. Таһир Байышев Мәскәүгә үҙенә ошо мәсьәләлә яҡлау эҙләп яҙған хатында уны шундай юғарылыҡта ҡуя ла. Әммә ул урында үҙенсә хәл ителә. Ғалимдың партияның Башҡортостан өлкә комитеты (обком — З.Н.) бюроһы ултырышында башҡорт теленең өсөнсө диалекты — төньяҡ-көнбайыш диалекты ла барлығын нигеҙләп яһаған оҙайлы ғына сығышы унда теләктәшлек тапмай, башҡорт телендә ундай диалекттың булыу мөмкинлеге кире ҡағыла, унда ике генә диалект — көньяҡ һәм көнсығыш диалекттары ғына булыуы нығытып ҡуйыла.
Үҙ сиратында, әҙәби тел мәсьәләһе үҙ тарихының был этабында ла үҙе хаҡында бер көн килеп аҙаҡҡы һүҙ әйтелеүен көтөп ҡалырға мәжбүр була. Ҡайһы берәүҙәрҙең хәтерләүенсә, бюрола төньяҡ-көнбайыш диалектының күплек аффикстары нормаһының башҡорт телен татар теленә яҡынайтыуы һағайта, һәм шул улар өсөн төп аргумент булғандыр тип уйларға урын ҡалдыра.
Башҡорт теленең дәүләт статусы һәр һөйләш өсөн реаль фактҡа әүерелде, берҙән-бер һәм хәл иткес сара булараҡ, дәүләт сәйәсәте күҙлегенән танылды, был ваҡиға ХХ быуат аша үтеп, ХХI быуатҡа тороп ҡалды. Бының өсөн иң элек башҡорт теленең диалекттары проблемаһының шул юғарылыҡта рәсми рәүештә ҡуйылыуы кәрәк ине.
Уны республикала дәүләт сәйәсәтенең төп юлында ятҡан иң мөһим мәсьәләләрҙең береһе рәүешендә баһалау хаҡ булыр. Бының башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалектына ҡайтып ҡала икәнлеге инде уҡыусыға ла аңлашыла торғандыр. Уның, ҡасандыр республикалағы иң юғары етәксе органы тарафынан рәсми рәүештә кире ҡағылғаны кеүек, шундай уҡ юғары кимәлдә танылыуы мөһим ине. Беҙҙеңсә, Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитовтың республикаға етәкселек итеүгә килгән тәүге осоронда биргән интервьюһы был йәһәттән шундай бер аҙым булды ла. Унда ул үҙе менән әңгәмәләшкән журналистарҙың һорауҙарына яуап биреп, “төньяҡ-көнбайыш диалектының башҡорт теленең үҙаллы күренеше булыуы ғилми йәһәттән күптән инде нигеҙләнеүен тапҡан” тине һәм шул уҡ ваҡытта уның күпмелер дәрәжәлә татар теленә яҡынлығын билдәләне. Ошо урында әҙәби телгә бындай ҡараштың Ш. Хоҙайбирҙиндың күплек аффикстарының “лар-ләр” нормаһын яҡлағанда уның тап бына ике туғандаш халыҡтың телдәре араһындағы яҡынлыҡты һәм ошо тел яҡынлығының уларҙың үҙ-ара аралашыуын еңеләйтәсәген (...тормошларыбыҙ ныҡ бәйләнгән татар иптәшләребеҙгә күп еңел булып...) үҙенә дәлил итеп алыуы ирекһеҙҙән иҫкә төшә.
Әлбиттә, хәҙерге башҡорт әҙәби теленең башҡорт телен бөтә донъя аренаһына алып сығыуында хеҙмәте ғәйәт ҙур. Был хаҡта төрлө урында, төрлө ваҡытта әйтә килеүе менән Башҡортостан Башлығы хаҡлы. Айырым алғанда, Башҡортостан Башлығының Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтайға Мөрәжәғәтнамәһенең “Урал батыр” эпосының ғәҙеллеккә саҡырыу ораны менән тамамланыуы үҙе күп нәмә хаҡында һөйләй. Шулай уҡ “Был телдә бихисап әҫәрҙәр яҙылған, фәлсәфәүи трактаттар бар, “Урал батыр” эпосының ижад ителеүе үҙе ни тора!” тигән фраза, ысынлап та, үҙе ни тора. Шуға өҫтәп: “Башҡорт теленең бүтән телдәр һымаҡ донъя мәҙәниәтендә уникаль күренеш булыуын онотмайыҡ!”, “Башҡорт теле — иң көслө һәм үҙаллы телдәрҙең береһе”, “Башҡорт теле аша бөтә төрки телдәргә үтеп инеү мөмкинлеге ҙур”, “Башҡорт теле – уҡымышлы, белемле, мәҙәниәтле, зыялы кешеләр теле” тигән кеүек Башҡортостан Башлығы тарафынан төрлө осраҡта, төрлө шарттарҙа башҡорт теленә дәүләт теле булараҡ бирелгән баһа уның иртәгәһенә ҙур ышаныс уята.
Әле килеп, Башҡортостандың дәүләт телдәрен һәм республика халыҡтары телдәрен үҫтереү буйынса республика Башлығы юғарылығында күрелгән саралар башҡорт теленең дәүләт теле булараҡ уның бөтә һөйләштәренә лә бер үк дәрәжәлә туранан-тура ҡағыла һәм шуның менән уның бөтә һөйләштәренең дә уртаҡ һәм дөйөм бер әҙәби телдә эш итеү мәсьәләһен килтереп ҡуя. Ошо хәл төньяҡ-көнбайыш диалектының да үҙ туған телендәге урынын нығыта һәм әҙәби телгә үтеп инеүгә юл аса. Ә был иһә ҡасандыр Ш. Хоҙайбирҙин күҙаллаған әҙәби телдең һуңлап булһа ла яҡлау табыуына тиң, сөнки төньяҡ-көнбайыш диалектының күплек аффикстарының көньяҡ диалекты менән уртаҡлығы ул яҡлаған “лар-ләр” нормаһының, һис һүҙһеҙ, өҫтөнлөк алыуын еңелләштерә. Башҡорт теле, дәүләт теле дәрәжәһендә бер бөтөн булған кеүек, уның өс диалекты өсөн әҙәби теленең бер бөтөн, йәғни уртаҡ булыуы мөһим генә түгел, хатта мотлаҡ та. Ошо күҙлектән Башҡортостан Башлығы Рөстәм Хәмитов күптән түгел ҡул ҡуйған “Башҡортостан дәүләт телдәре һәм республика халыҡтары телдәрен үҫтереү буйынса саралар тураһында”ғы Указ башҡорт әҙәби теленең үҙ дәүләт теленә үткән юлының һуңғы этабы булды, тип баһаланырға хаҡлы.
Зиннур НУРҒӘЛИН,
Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре,
филология фәндәре докторы,
тарих фәндәре кандидаты,
Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы,
БР Фәндәр академияһының почетлы академигы,
Халыҡ-ара Төрки академияһы академигы.