Беҙҙең Арғаяш яғында “ул” урынына “ал” тип һөйләшәләр. Был үҙенсәлек ҡайҙан килеп сыҡты икән?

Ғәлимә АХУНОВА,
уҡытыусы-пенсионер.

Күренекле ғалим-диалектолог, филология фәндәре докторы Н.X. Мәҡсүтова “Восточный диалект башкирского языка” исемле китабында “ал” алмашының Арғаяш һәм Мейәс һөйләштәрендә ҡулланылғанын билдәләгән. Ул шулай уҡ ҡырғыҙҙарҙың бәләкәй генә диалектында ла теркәлгән.
“Ал”дың этимологияһын асыҡлау өсөн Урал-Алтай телдәренең тарихи үҫешенә күҙ һалырға кәрәк. Борон уларҙа III зат алмашы “о” рәүешендә генә булған. Ул бөгөнгө азербайжан, ғағауыз, ҡумыҡ телдәрендә һаҡланған. Н.Х. Мәҡсүтова әйтеүенсә, ошо ҡыҫҡа алмаш бөгөнгө ҡыҙыл һөйләшендә лә бар: “У мәлдә уҡыу балаһы булып йөрөй ине” (үрҙә әйтелгән хеҙмәттең 272-се битенән). Әйткәндәй, боронғо алтай телендә I һәм II зат алмаштары ла ҡыҫҡа, йәғни би (мин), си (һин) рәүешендә булған. Улар бөгөнгө монголдарҙа, тунгус-маньчжурҙарҙа һаҡланған.
Төрки ҡәбиләләре боронғо алтай теленән айырылып сығып, үҙаллы йәшәй башлағас, бик тиҙ һәм йылдам үҫеш ала. Иң мөһиме — үҙ яҙмаһын булдырып, бай тарихын ҡая таштарға уйып ҡалдыралар. Уларҙы ғалимдар “Орхон-Йәнәсәй яҙмалары” тип йөрөтә, сөнки тәүге мәғлүмәттәр ошо йылғаларҙың ҡая таштарында табыла.
Йылдам үҫә башлаған төрки ҡәбиләләренең теле үҙгәрешһеҙ ҡала алмаған, сөнки боронғо алтай һүҙҙәренең мәғәнәһе аныҡ булмаған, айырыуса алмаштар дөйөм мәғәнә белдергән. Мәҫәлән, боронғо алтай теленән килеп ингән зат алмаштары үҙенең киң мәғәнәһен аныҡларға тейеш булған. Һөҙөмтәлә I һәм II заттыҡылар (би, си) – “н” билдәлелек, ә III зат алмашы (о) боронғо “л” билдәһеҙлек күрһәткестәрен ҡабул иткән: бин, син, ол. Улар боронғо төрки телдә шул көйө нығынған.
Аҙаҡ башҡорт, татар, ҡараим, ҡырғыҙ, ҡарасәй-балҡар телдәрендә “ол” алмашы “ал”ға әйләнеп, уның күплек формаһы яһалған: ол (он) — ал (они). Ни өсөн тигәндә, билдәлелек-билдәһеҙлек теорияһы буйынса киң һуҙынҡылар борон-борондан күплек мәғәнәһен белдереүгә ҡулайлашҡан булған.
Ләкин күпмелер ваҡыт үткәс, “ал” алмашы үҙенең күплек мәғәнәһен юғалта башлаған, сөнки урта быуаттар тирәһендә төрки телдәрҙә плеоназм тигән күренеш хәрәкәт итә башлаған. Уның асылын профессор Г.Ф. Благова шулай тип күрһәткән: “Плеоназм иҫкергән аффикстың тәүге мәғәнәһенең юғалыуы, һөҙөмтәлә һүҙҙең нигеҙе үҙгәреү арҡаһында барлыҡҡа килә”.
Был күренеш төрлө телдәргә, диалекттарға төрлөсә үтеп ингән. Һөҙөмтәлә “ал” формаһы барлыҡ төрки телдәрҙә лә үҙенең күплек мәғәнәһен юғалтҡас, бөтөнләй төшөп ҡалған. Ә Арғаяш һөйләшендә, киреһенсә, боронғо ул (ол) алмашы юҡҡа сыҡҡан, сөнки яңы барлыҡҡа килгән берлектәге “ал” формаһы өҫтөнлөк алған. Уның һаҡланыуына күплек алмашы “алар” ҙа ныҡлы йоғонто яһаған.
Ғөмүмән, көнсығыш диалект һөйләштәрендә һаҡланып ҡалған “ал” алмашының барлыҡҡа килеүендә һәм бөгөнгә тиклем һаҡланыуында билдәле тел закондарының (билдәлелек-билдәһеҙлек категорияһы, плеоназм, өндәрҙең тарихи үҫеш ҡанундары) тос өлөшө бар. Шуныһы ҡыуандыра: ул ҡағиҙәләрҙе атаҡлы ғалим Жәлил Кейекбаев асҡан.