Бөгөн халыҡтың байтағы сауҙа үҙәктәрендә йәки башҡа хеҙмәттәр өсөн карта буйынса иҫәпләшә. Был ғәҙәти күренешкә әүерелде. Шул уҡ ваҡытта аҡсаһын унан хеҙмәт хаҡы йәки пенсияһы күскән көнөндә үк тулыһынса алып, әүәлгесә эш иткәндәр ҙә бихисап. Төрлө тарафтан ишетелгән имеш-мимеш, аҡсаһын интернет аша мутлашыусылар ҡулына үҙе һалып отолоусылар тураһында хәбәрҙәр банк карталарына ышанысты кәметә. Ә бына белгестәр тора-бара ҡағыҙ аҡса дефицитҡа әүереләсәген, карта менән хисаплашыу ҡотолғоһоҙ аҙым буласағын белдерә. Был юҫыҡта бүтән илдәрҙә хәл нисек һуң? Алдынғы илдәр күптәр ҡулаҡсаны онотҡан. Мәҫәлән, Бөйөк Британияла һәм Нидерландта халыҡтың – 52, Францияла 50 проценты алыш-бирештә карта ҡуллана. Швецияла иһә был нисбәт 95 процентҡа етә.
Әлбиттә, ҡулаҡсаһыҙ хеҙмәтләндереүгә күсеүҙең сәбәптәре төрлөсә. Берәүҙәр “күләгәләге” эшҡыуарлыҡҡа һәм енәйәтселеккә ҡаршы көрәштә ҡулланыу алымы тип хуп күрһә, икенселәр граждандарҙы күҙәтеү зарурлығы менән аңлата. Евросоюз дөйөм фронт буйынса эш алып бара, сөнки уға ҡараған илдәр уғрылыҡтан, наркотик әйләнешенән, коррупция һәм террорсылыҡтан ҡаза күрә. Бындай осраҡта ҡулаҡса әйләнешен күҙәтеү ауыр. Ҡағыҙ аҡсанан ситләшеү шулай уҡ террорсы ойошмаларҙың төп табыш сығанаҡтарын бикләргә булышлыҡ итәсәк, урланған юғары сәнғәт өлгөләре, нефть, ҡырағай хайуандар һәм үҫемлектәр менән сауҙа итеүҙән ҡотҡарасаҡ. Иҡтисадты асығыраҡ күҙалларға мөмкинлек тә бирә ул.
Ә бына Швецияның тағы бер сәбәбе бар: аҡса баҫыу станоктарын туҡтатыу иҫәбенә бюджетты экономиялау, сөнки ил йыл һайын әйләнешкә ҡулаҡса сығарыу өсөн 11 миллиард тирәһе крона сарыф итә. Әйткәндәй, Швеция был алымға 2006 йылда уҡ күсә башланы. Ул – Европала үҙенең бойондороҡһоҙ эквайринг системаһын булдырған тәүге дәүләт.
2009 йылда Стокгольмда ҙур инкассатор фирмаһын талайҙар: енәйәтселәр бинаның ҡыйығына вертолеттан төшөп, бер миллиард тирәһе кронаны сәлдерә. Полиция эштә ҡатнашҡан ете бурҙы тотһа ла, аҡсаны таба алмай. Был ваҡиға баш ҡаланың барлыҡ финанс системаһын ҡурҡыныс аҫтына ҡуя, банктарҙа купюралар бөтә башлай.
Шулай итеп, Швеция тәү сиратта ҡулаҡсанан илдең инфраструктураһын һәм туристик биналарҙы азат итеү маҡсатын ҡуйған. Бында йәмәғәт транспортында ҡағыҙ аҡса менән иҫәпләшеү тыйылған, сөнки уғрылар йыш ҡына водителдәрҙең кеҫәһен таҙарта. Бынан тыш, Швецияла бәләкәй эшҡыуарлыҡ тулыһынса карта буйынса хеҙмәтләндерелә. Хатта сиркәүҙәрҙә лә банк картаһын ҡабул итәләр.
Хәҙер илдәге барлыҡ түләүҙәрҙең ни бары ике проценты ғына ғәҙәти купюралар һәм тәңкәләр ярҙамында атҡарыла, ә магазиндарҙа ҡулаҡсаны егерме проценттан да аҙыраҡ ҡабул итәләр. Был Европаның башҡа илдәренән өс тапҡырға күберәк.
Әлбиттә, был системаға күсеүҙең һөҙөмтәләрен Швецияла бөгөн үк күрергә мөмкин. Банктарҙы, йәмәғәт транспорты водителдәрен һәм сауҙа нөктәләрен талау хәүефе юҡҡа сыҡҡан тиерлек. Мәҫәлән, бер нисә йыл элек полиция 110 банк талау осрағын теркәһә, 2012 йылда – ни бары бишәү. Алдағы йылдарҙа бында ҡулаҡса менән иҫәпләшеүҙе 70 кронаға тиклем ҡалдырмаҡсылар. Был хаҡҡа ике гәзит кенә алырға мөмкин.
Шулай ҙа әлеге йүнәлештә Ҡытайға тиңләшкәндәр юҡ – бында аҙыҡ-түлек баҙарында ла телефондағы ҡушымта аша иҫәпләшергә мөмкин.
Кеҫә тултырып баҡыр һәм ҡағыҙ аҡса йөрөтөүҙән Рәсәй халҡы ла әкренләп баш тарта бара. 2014 йылда илдә граждандарҙың карта менән түләү өлөшө 20 процентҡа етһә, былтыр ул 38 процентҡа күтәрелгән. Әйткәндәй, былтыр халыҡтың шаҡтайы картаны аҡса алыу өсөн түгел, ә төрлө түләүҙәрҙе башҡарыу өсөн ҡулланған.
Шулай ҙа ҡулаҡсаһыҙ иҫәпләшеүгә күсеү эше әле тамамланмаған. Банк эшмәкәрлеген күҙәткән белгестәр тиҙҙән ҡағыҙ купюраларҙың суммаһы сикләнәсәген белдерә. Әйткәндәй, 2012 йылда уҡ Үҙәк банк менән Финанс министрлығы уларға сик ҡуйырға маташты. Хатта уның эшмәкәрлеге тураһында закон проекты Дәүләт Думаһына ҡарауға ла индерелгәйне. Уға ярашлы граждандар 600 мең һумға тиклем әйбер алғанда ғына ҡулаҡса менән түләй ала ине. Әгәр хаҡы ошо сумманан артһа, бары банк картаһы аша эш итергә бурыслы. Ләкин иҡтисадтың түбәнгә тәгәрәүе һәм һумдың осһоҙланыуы, халыҡтың һатып алыу мөмкинлеге кәмеүе арҡаһында документ ҡабул ителмәй ҡалды.
Быйыл ғинуар айында илдең финанс министры Антон Силуанов ҡулаҡсанан өлөшләтә баш тартыу идеяһын тәҡдим итте. Шул уҡ ваҡытта ул власть әһелдәре алдағы ике йылда был аҙымға бармаясағын белдереп ҡуйҙы. Бөгөн килеп был тема йәнә ҡуйырҙы.
Халыҡ-ара финанс үҙәге эксперты Дмитрий Чечулин фекеренсә, бөгөн ҡулаҡсаһыҙ ысулдың ныҡлы үҫешенә халыҡтың уға ышанып бөтмәүе тотҡарлыҡ яһай. Бер ҡараһаң, бының сәбәптәре лә бар. Мәҫәлән, ҡайһы бер банктарҙың лицензияһын тартып алалар, банк картаһынан аҡса урлауҙар йыш ҡабатлана. “Илдең социаль-демографик хәлен шулай уҡ иғтибарға алырға кәрәк. Рәсәйҙең күпселек халҡы – 40 йәштән уҙған кешеләр. Улар ҡулаҡсаһыҙ әйбер алыуға һаман өйрәнеп бөтә алмай. Интернет аша ҡунаҡхана номерына йәки самолетҡа, поезға билетҡа заказды башлыса йәш быуын бирә”, – ти Чечулин.
Әйҙәүсе аналитик Марк Гойхман белдереүенсә, карта буйынса эш итеүгә шулай уҡ аҡса әйләнешендә “күләгәләге иҡтисад”тың өлөшө ҙур булыуы ла йоғонто яһамай ҡалмай. Мәҫәлән, киске сәғәт 11-ҙән һуң иҫерткес эсемлектәр һатырға ярамай, әммә йорт тирәһендә ҡулаҡсаға уны барыбер алырға була. “Бынан тыш, ҙур булмаған ауылдарҙа банкоматтар, картаны ҡабул иткән сауҙа үҙәктәре, банк бүлексәләре аҙ. Йәнә ҡулаҡсаһыҙ түләү башҡарғанда өҫтәмә банк комиссиялары ла бар. Тап шуға ла алдағы йылдарҙа тулыһынса карта менән иҫәпләшеүгә күсеү икеле”, – тигән фекерҙә Гойхман.