Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Төньяҡ Кавказ. Дауылдан һуң тауҙар тынырмы?
Май айында Чечен Республикаһының баш ҡалаһы Грозныйҙа бер төркөм боевиктар (был һүҙ рус телендә ҡулланыуға 1905 – 1907 йылғы инҡилап осоронан инеп ҡалған, эшселәр дружинаһы ағзаһы тигәнде аңлата. Хәҙер иһә законлаштырылмаған хәрби ойошманың һалдаты мәғәнәһендә йөрөй, башҡортса матбуғатта ла шул килеш нығынды) сиркәүгә һөжүм иткәндә хәтһеҙ халыҡ һәләк булды. Ғөмүмән, Чечняла Рамзан Ҡадиров ҡаты ҡул менән идара иткән, гөлт итеп тоҡанырға әҙер торған төбәктә тәртип урынлаштырһа ла, Чечняла ла, Дағстанда ла, дөйөм алғанда, тотош Төньяҡ Кавказда һиллек тотороҡланды, тип раҫларға иртәрәк әле.


Башҡорт халҡының мифологияһына Кавказ — Ҡаф тауы, донъя сигендә ятҡан, аръяғында дейеүҙәр, ен-бәрейҙәр генә йәшәгән бик бейек тауҙар булып инеп ҡалған. Әкиәтте ысынбарлыҡ менән йәнәш ҡуйыу етди эш түгелдер, әлбиттә. Шул уҡ ваҡытта Советтар Союзы тарҡалғандан алып Төньяҡ Кавказдың Рәсәйҙә иң тынысһыҙ, хатта хәүефле лә биләмә булып ҡалыуы бәхәс тыуҙырмай. Илебеҙ халҡының байтағы был төбәкте террористик һөжүмдәр, янъялдар, ҡасаҡтар һәм тотороҡһоҙлоҡ менән йәнәш күҙ алдына килтерә. Бындай фекерҙең ватандаштарыбыҙ аңында тамырланыуы өсөн етди сәбәптәр бар. Шулай, әүәлге СССР биләмәләрендәге туғыҙ ҡораллы янъялдың икәүһе Төньяҡ Кавказ өлөшөнә төштө. Тәүгеләрҙән булған 1992 йылғы осетин-ингуш низағы уҡыусының хәтеренән юйылып өлгөрмәгәндер.
Аҙна буйы барған ҡораллы бәрелештән һуң уны баҫыуын-баҫтылар ҙа, әммә янъялға сәбәп булған мәсьәләләр оҙаҡ йылдар хәл ителмәне. Икенсеһе — Чечняла йөҙгә-йөҙ килеү. Әйткәндәй, бындағы бәрелеш ифрат ҡатмарлы процестың тышҡа һирпелеп сығыуы булғандыр, сөнки, бер яҡтан, Үҙәк менән “сепаратистик төбәк” бысаҡҡа бысаҡ килһә, икенсенән, республиканың үҙендә донъяуи милләтселәр ҙә, ислам дәүләте яҡлылар ҙа, суфыйҙар ҙа, салафиттар ҙа уртаҡ фекергә килә алмай оҙаҡ маташты. Ошо мәсьәләләр хаҡында, хәрби кеше ҡарашынан сығып, әлбиттә, Чечняла тәртип урынлаштырыуҙа ҡатнашҡан 58-се армия командующийы Геннадий Трошев “Моя война. Чеченский дневник окопного генерала” тигән китабында бәйән итә.
90-сы йылдар дауамында Төньяҡ Кавказ үҙ алдына иғлан ителгән административ берәмектәр иҫәбе йәһәтенән рекорд ҡуйҙы, Ҡарасай-Черкес Республикаһында ғына улар бишкә (!) етте. Федерация субъекттарын этник принцип буйынса бүлгеләргә маташыуҙар булды. Ичкерия Чечен Республикаһы ғәмәлдә алты йыл буйы Рәсәйҙең сәйәси-хоҡуҡи йоғонтоһон һанға һуҡмай йәшәне. Дағстанда “Айырым ислам биләмәһе” бер йыл көн итте, унда рәсми хакимиәт тә, хоҡуҡ һаҡлау органдары ла юҡ ителгәйне, шәриғәт суды индерелгәйне. Дағстандағы хәлдәрҙең, унда милицияның элекке генерал-полковнигы, Рәсәй эске эштәр министры урынбаҫары, тәжрибәле сәйәсмән Васильев Владимир Абдуалиевич республика хакимы итеп ебәрелһә лә, ҡайһы яҡҡа ауышыры билдәһеҙ ҡала.
Шул уҡ ваҡытта, мәғлүмдер, 2000 йылдар башынан Рәсәй дәүләте менән йәмғиәтенә янаған хәүеф булараҡ, этник сепаратизм йыһат — изге һуғыш, тарафынан артҡы планға ҡыҫырыҡланды. Был Төньяҡ Кавказдағы үтә ҡыҙыу урындарҙың географияһын үҙгәртте. Әгәр 90-сы йылдарҙа һәм 2000 йылдарҙың башында иң хәүефле төбәк тип Чечня һаналһа, хәҙер үҙенсәлекле “беренселек” Төньяҡ Кавказдағы иң ҙур һәм халҡы ла күп булған Дағстанға күсте. Был “алдынғылыҡ” әле булһа һаҡлана. Ике меңенсе йылдарҙың икенсе яртыһында ҡораллы подполье Ингушетияла һәм төбәктең көнбайыш өлөшөндәге сағыштырмаса тыныс һаналған Ҡабарҙа-Балҡар республикаһында әүҙемләште. Әйткәндәй, Республиканы советтарҙан аҙаҡҡы йылдарҙа Төньяҡ Кавказдың “йоҡоға талған сибәркәйе” тип йөрөтә торғайнылар.
Уҙған осорҙарҙы хәтерләгәндә, шул үҙенсәлек күҙгә ташлана. 90-сы йылдарҙа иң ҙур хәүеф төрлө кимәлдәге властарҙың сепаратсылар менән ҡораллы, асыҡтан-асыҡ бәрелеше булһа, ике меңенсе йылдар уртаһынан илдең именлегенә янаған оло ҡурҡыныс террористик һөжүмдәр рәүешен алды һәм улар йыш ҡына Төньяҡ Кавказ сиктәренән ситкә сыға башланы. 2010 йылда баш ҡала метроһындағы шартлауҙар, Мәскәүҙең Домодедово аэропортындағы 2011 йылғы теракт, 2014 йыл алдынан Волгоградтағы һәм Пятигорск ҡалаһындағы теракттар серияһы тотош илде тетрәндерҙе.
Төньяҡ Кавказ тураһында һүҙ алып барғанда, мәсьәләнең йәнә бер яғына иғтибар итмәү мөмкин түгел. Советтар Союзы тарҡалып киткәне бирле Төньяҡ Кавказ сит-ят яҡтарҙың да ҡарашын үҙенә тартып тора. Төбәктәге хәлдәр төрлөсә әүеш-тәүеш итеп тикшерелә.
Кеше хоҡуҡтарын тәьмин итеү, террористик хәүефтең һис кенә лә кәмемәүе һәм, әлбиттә, дөйөм алғанда, именлек мәсьәләләре тураһында фекер алышҡанда ҡараштар үҙгәрә торҙо. Был үҙгәреүҙәр Рәсәй менән Көнбайыш араһындағы мөнәсәбәттәрҙең ни хәлдә һәм ни кимәлдә булыуы менән бәйләнгән. Көнбайыш, айырым алғанда — АҠШ, сепаратсыларҙы “баш күтәреүселәр, ихтилалсылар” тип атап, уларға һәр төрлө сәйәси, аҡса, ҡорал ярҙамы күрһәтергә тырышты. Бер үк ваҡытта Америка Рәсәйҙе Кавказда көстө самаһыҙ ҡулланыуҙа ғәйепләне. Бөгөн беҙҙең ил менән дуҫ булыуын уңайы сыҡҡан һайын күрһәтергә тырышҡан Төркиә Төньяҡ Кавказдағы “туғандаш халыҡтарға” һәр даим булышлыҡ итә килде. Рәсәй етәкселеге менән Төркиә етәкселегенең ҡурдтар мәсьәләһендәге аңлаша алмауы ла хеҙмәттәшлеккә ҡамасаулай алмай.
Хәҙер бөгөнгө көн, Яҡын Көнсығыш һәм, әлбиттә, Төньяҡ Кавказ тураһында йомғаҡлап бер кәлимә генә.
Иң әсе халыҡ-ара мәсьәләләрҙең береһе булып Сүриә менән Ираҡ ҡала килә. Сүриәләге граждандар һуғышында һәм Ираҡтағы ваҡиғаларҙа Төньяҡ Кавказда йәшәүсе ҡәүемдәрҙән меңдәрсә кешенең ҡатнашыуы Рәсәйҙең эске сәйәсәтендә лә, уның Көнбайыш менән мөнәсәбәттәрендә лә, теләйбеҙме, юҡмы, барыбер эҙ ҡалдыра. Ислам белгесе Әхмәт Ярлыҡаповтың әйтеүенсә, “Ислам дәүләтенә” ҡушылған, шулай уҡ уның яғында һуғышҡан кавказдар күп кенә: салафиттарҙың әйтеүенә ышанғанда, улар 2014 йылда етенән ун процентҡа ҡәҙәр тәшкил иткән. Ярлыҡаповтың фекеренсә, Төньяҡ Кавказдың үҙендә лә етди үҙгәрештәр бара, исламистик бер хәрәкәт икенсеһен ҡыҫырыҡлай. Бер үк ваҡытта Сүриәлә һәм Ираҡта ҡыйратылған “Ислам дәүләте” боевиктарының ҡалдыҡтары йә Төньяҡ Африкаға, күпселегендә Афғанстанға, байтағы Төньяҡ Кавказға һәм Урта Азия республикаларына күсенә. Тимәк, был мәсьәлә Мәскәү менән Яҡын һәм Урта Көнсығыш илдәре, Көнбайыш менән мөнәсәбәттәренә йоғонто яһауын дауам итә.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Китте... Икмәк, ит етештереүҙе хәстәрләп китте

Китте... Икмәк, ит етештереүҙе хәстәрләп китте 29.03.2019 // Сәйәсәт

Бөгөн Көйөргәҙе район Советы депутаттары хакимиәт башлығы Әхәт Ҡотләхмәтовтың отставкаһын ҡабул...

Тотош уҡырға 1 269

Медведевтан ярҙам көтәбеҙ

Медведевтан ярҙам көтәбеҙ 29.03.2019 // Сәйәсәт

Башҡортостан парламенты депутаттары социаль туҡланыу, айырыуса мәктәптәрҙә, балалар баҡсаларында...

Тотош уҡырға 1 235

Дәүләт-хоҡуҡ идаралығын кем етәкләй?

Дәүләт-хоҡуҡ идаралығын кем етәкләй? 28.03.2019 // Сәйәсәт

Башҡортостан Республикаһы Башлығының Дәүләт-хоҡуҡ идаралығы начальнигы итеп Азат Ғәлин...

Тотош уҡырға 1 301

Идаралыҡта – яңы етәксе

Идаралыҡта – яңы етәксе 28.03.2019 // Сәйәсәт

Искәндәр Әхмәтвәлиев Башҡортостан Башлығының Муниципаль берәмектәр менән эш итеү идаралығы...

Тотош уҡырға 1 321

Яңы вәкил тәғәйенләнде

Яңы вәкил тәғәйенләнде 28.03.2019 // Сәйәсәт

Башҡортостан Республикаһы Башлығының Дәүләт Йыйылышы – Ҡоролтайҙағы тулы хоҡуҡлы вәкиле итеп...

Тотош уҡырға 1 230

Хәйҙәр Вәлиев китте

Хәйҙәр Вәлиев китте 28.03.2019 // Сәйәсәт

Бөгөн Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы рәйесе Хәйҙәр Вәлиев ваҡытынан алда вазифаһын бушатты....

Тотош уҡырға 1 308

Килешеү төҙөлдө

Килешеү төҙөлдө 28.03.2019 // Сәйәсәт

Бешкәктә Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте менән Ҡырғыҙ Республикаһы Хөкүмәте араһында...

Тотош уҡырға 1 219

Хәбиров, Байғусҡаров, Беляев... тағы кемдәр?

Хәбиров, Байғусҡаров, Беляев... тағы кемдәр? 27.03.2019 // Сәйәсәт

Бөгөн Башҡортостанда “Берҙәм Рәсәй” партияһынан республика Башлығы вазифаһына кандидатуралар тәҡдим...

Тотош уҡырға 1 236

Йөҙ меңенсе кем?

Йөҙ меңенсе кем? 27.03.2019 // Сәйәсәт

Учалы ҡалаһы “Таусы” хоккей клубының спорт директоры Айрат Нурғәлиевкә “Берҙәм Рәсәй”ҙең...

Тотош уҡырға 1 299

Киров районы 100 йыллыҡты билдәләне

Киров районы 100 йыллыҡты билдәләне 25.03.2019 // Сәйәсәт

Республикабыҙҙың 100 йыллыҡ юбилейы айҡанлы Башҡортостанда байрам саралары дауам итә....

Тотош уҡырға 1 213

“Берҙәм Рәсәй”ҙәр кандидат тәҡдим итә

“Берҙәм Рәсәй”ҙәр кандидат тәҡдим итә 25.03.2019 // Сәйәсәт

27 мартта “Берҙәм Рәсәй” партияһы Башҡортостан Республикаһы Башлығы вазифаһына кандидатура тәҡдим...

Тотош уҡырға 1 096

Республикабыҙ 278 Советтар Союзы Геройын үҫтергән

Республикабыҙ 278 Советтар Союзы Геройын үҫтергән 23.03.2019 // Сәйәсәт

Байрам уңайынан тантаналы йыйылыштағы сығышында Башҡортостан етәксеһе Радий Хәбиров бер быуатлыҡ...

Тотош уҡырға 1 186