Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
1932 йылда Башҡортостан буйынса дәүләт сәйәси идараһы органдары (ОГПУ) тарафынан ошондай исем менән асылған агентура эшендә Хәйбулла һәм Ейәнсура райондарында Совет власына ҡаршы эш иткән контрреволюция ойошмаһы тикшерелә. Бер йыл буйы ошо органдар төркөмдөң етәкселәрен, уның бүлектәрен, һөжүм итеү ваҡытын асыҡлауға күп көс һала.

Хәҙер инде ул саҡта бер ниндәй ҙә контрреволюция ойошмаһының булмауы барыбыҙға ла мәғлүм. Колхоз рәйесе, бригадир, ауыл Советы хеҙмәткәрҙәренең эше ҡәнәғәтләндермәгән, фәҡирлектән йонсоған ҡайһы бер кешеләрҙең уйламай әйтелгән һүҙҙәре активистар тарафынан Совет власына ҡаршы ҡотҡо булараҡ ҡабул ителә. Язаға тарттырыу органдары Совет власының дошмандарына ҡаршы көрәш буйынса әүҙем эшен күрһәтеү маҡсатында байтаҡ ялған агентура эштәре “аса” ул йылдарҙа. Ғәйепһеҙ кешеләр суд хөкөмөн дә көтөп тормайынса язаға тарттырыла.
“Төпкөл” тип аталғаны Башҡортостан буйынса дәүләт сәйәси идараһы органдарының 1933 йылдың 25 сентябрендәге ҡарары менән агентура-тәфтиш эштәре иҫәбенә индерелә. Ләкин уға тиклем дә, август айында уҡ, кешеләрҙе күпләп ҡулға алыу башлана. Тәү сиратта власҡа ҡаршы баш күтәргән ойошма башлыҡтары тип Ашҡаҙар ауылында йәшәгән Зәйнулла Ғәлиәскәр улы Батыров, Яңы Васильевка утарынан Владимир Феофанович Павлов, Ураҙбайҙан Ғатау Лоҡман улы Соңғоров ҡулға алына. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә Хәйбулла, Ейәнсура, Йылайыр райондарынан 113 кеше төрмәгә ябыла.
Әйтергә кәрәк, улар башта үҙ ғәйебен танымай, бер аҙҙан ғына фекерен тамырынан үҙгәртеп, революцияға ҡаршы эшмәкәрлек алып барыуы хаҡында әйтә.
1885 йылда элекке Һамар губернаһының Боғорослан өйәҙендәге Яңы Якушкин ауылында дин әһеле ғаиләһендә тыуып үҫкән Владимир Феофанович Павлов ойошма етәксеһе итеп күрһәтелә. Хөкөм ителгәнгә тиклем ул Яңы Васильевка утарында фельдшер булып эшләй. Августа ҡулға алынһа ла, был кеше декабрҙә генә ғәйебен танып, йәшерен эш алып барыуы хаҡында һөйләп бирә. 1933 йылдың 10 декабрендәге һорау алыу барышында ул 22 майҙан, йәғни крәҫтиәндәр араһында үлем, аслыҡтан шешенеү осраҡтары йышайғандан алып, үҙендә контрреволюцион кәйеф һәм Советтарға ҡаршы дошманлыҡ хисе, нәфрәт уяныуы, ғаиләһе менән уға ла ошо аслыҡты татырға тура килеүе, Совет власының крәҫтиәндәргә ҡарата ғәҙел булмаған сәйәсәт алып барыуын күреп, бындай хәлдән ҡораллы ихтилал ғына ҡотҡара ала, тигән һығымта яһауы хаҡында әйтә.
Тағы ла дүрт көндән Владимир Павлов Соңғоров Ниғәмәтте көрәштәше тип таныта. Ул шулай уҡ башҡорт отрядтары етәксеһе Мортазиндың ихтилал башланғас та ғәскәргә тауыш-тынһыҙ баш күтәреүселәр яғына сығырға фарман бирәсәген раҫлай.
Павлов ихтилалға ҡағылышлы аныҡ сараларҙы әйтә алмай. Ҡулға алынған Вәлиулла Мөхәрәм улы Билаловтың күрһәтмәләренә ҡарағанда, Павлов Аҡъяр һәм Йылайыр ауылдарын баҫып алып, халыҡты ҡоралландырырға, “Ҡыуандыҡ” тимер юл станцияһын яуларға һәм Ырымбур, Орск ҡалаларына юлланырға ниәтләгән.
Күп томлы енәйәт эшен уҡығанда чекистарҙың һай, төҫһөҙ фантазияһына хайран ҡалаһың. Уҡый-яҙа белмәгән крәҫтиәндәрҙе язалап, ғәйепте танырға мәжбүр иткән, шул рәүешле Йылайыр ауылын яулау планын үҙҙәре үк төҙөгән.
Ҡулға алынған Зәйнулла Батыров менән Искәнйәр Билалов 1933 йылдың 12 авгусында ете кеше һыбай Йылайырға юлланыуҙары хаҡында һөйләй. Имеш, унда ҡорал яулау маҡсатында ГПУ бүлексәһенә һәм район милицияһына һөжүм итергә уйлағандар. Шул уҡ ваҡытта Батыровтың юнғыһынан тыш, берәүһенең дә ҡоралы булмаған. Йылайыр ауылында фекерҙәштәрен осрата алмағас, дуҫтар Ашҡаҙар ауылына әйләнеп ҡайтҡан.
Бындай мәғлүмәттәргә ышаныуы ҡыйын. Нисек инде ҡоралһыҙ ете кеше, ОГПУ менән милицияның район бүлексәләренә һөжүм итеп, уңышҡа өлгәшә алһын?!
Туҡмау-язалау юлы менән тәфтишселәр 1933 йылда Һаҡмар йылғаһының үрге ағымында 600 кешенән торған отряд ойошторолоуын, уның баш күтәреүселәр менән бергә сығыш яһау өсөн сигнал көтөүен “асыҡлай”. Асылда иһә 113 кешенең ҡулға алыныуына уларҙың социаль хәле сәбәпсе була.
Күптәренең анкета мәғлүмәттәрендә “кулак” тип яҙыла. Һаҡ аҫтына алынғандар араһында Граждандар һуғышы геройы Муса Мортазиндың кавалерия бригадаһы яугирҙәре лә була. Ашҡаҙар ауылынан Хөснөтдин Дәүләт улы Атанов, Искәнйәр Шәймәрҙән улы Билалов, Зәйнулла Ғәлиәскәр улы Батыров, Ҡарайәндән Ишмырҙа Танһыҡбай улы Дәүләтбирҙин, Ҡаҙырша ауылынан Зариф Садиҡ улы Ыҡбаев шул сәбәпле һаҡ аҫтына алына. Зариф Ыҡбаев Граждандар һуғышы йылдарында Мортазиндың бригадаһында взвод командиры булған өсөн генә контрреволюция ойошмаһы етәкселеге иҫәбенә индерелә. Совет власына ҡаршы эшмәкәрлектән тыш, уға бесән ваҡытында колхоз сапҡысын күрәләтә түңгәккә төкөтөп боҙған, тип дөйөм милеккә зыян килтереүсе ғәйебе лә тағыла.
Тикшереү барышында тәфтишкә бер ниндәй ҡағылышы булмаған органдар тарафынан ҡулға алыу саралары үткәрелә. 1933 йылдың 7 октябрендә Бикбау ауыл Советы Хөсәйен Бикмөхәмәт улы Күсәкәевте холоҡ төҙәтеү йортона оҙата.
Ҡайһы берәүҙәр аңлашылмаусанлыҡ арҡаһында һаҡ аҫтына эләгә. Ҡаҙырша ауылынан Мөхәмәтғәлим Ғилман улы Билалов, 1933 йылдың авгусында власҡа ҡаршы эшмәкәрлектә ғәйепләнеп, Йылайырҙағы холоҡ төҙәтеү йортона ебәрелә. Уның атаһы, 66 йәшлек Ғилман Сәлимғафар улы Билалов ошо уҡ йылдың 19 сентябрендә Йылайыр ауылына улына тип аҙыҡ-түлек килтерә. Холоҡ төҙәтеү йортона рөхсәтһеҙ ингән өсөн иң элек биш тәүлеккә ҡулға алына, һуңыраҡ контрреволюцион эшмәкәрлектә ғәйепләнә. Медицина тикшереүе һығымтаһы нигеҙендә 1934 йылдың 19 ғинуарында ғына шартлы рәүештә язаға тарттырылып, төрмәнән сығарыла.
1920 — 1921 йылдарҙа Чукари-Ивановка ауылына барған өсөн генә урындағы Совет власы органдарына ҡаршы күтәрелгән ихтилалда ҡатнашҡандар тип һаҡ аҫтына алыныусылар ҙа байтаҡ була. Эш буйынса ғәйепләү һығымтаһы өс төркөмгә бүленә: тәүгеһе — 66, икенсеһе — 35, өсөнсөһө 12 кешенән тора. Уларҙа билдәләнеүенсә, ғәйепләнеүселәрҙең күбеһен кулактар, дин әһелдәре, аҡ гвардеецтар, Чукари-Ивановкалағы кулактар ихтилалында ҡатнашыусылар тәшкил итә. Башҡортостан буйынса дәүләт сәйәси идараһы бүлегенең 1934 йылдың 27 февралендәге һәм 8 мартындағы ҡарары менән был кешеләрҙең барыһы ла ғәйепле тип таныла. Шуларҙың утыҙ алтыһы — 10, өсәүһе — 8, утыҙ бише — 5, унауһы 3 йылға концлагерға оҙатыла. Һигеҙ кеше — 5, өс кеше 3 йылға Ҡаҙағстанға һөрөлә. 18 кеше шартлы рәүештә язаға тарттырыла. Күптәр тыуған яғына ҡайта алмайынса, сит-ят ерҙә вафат була. Иректән мәхрүм итеү урындарынан ҡайтҡандарын да ялған ялыуҙар менән Сталин төрмәләренә, концлагерҙарға ҡайтанан ябалар.
(Аҙағы бар).
Йәүҙәт ТОРОМТАЕВ,
Башҡортостандың атҡаҙанған юрисы.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар

Изгелек күрһәт тә бушлай киноға, бассейнға, музейға бар 01.04.2019 // Йәмғиәт

Һуңғы ваҡытта ирекмәндәр хәрәкәте беҙҙең тормошобоҙҙа һиҙелерлек урын биләй....

Тотош уҡырға 4 009

Һыу инергә ваҡыт етте...

Һыу инергә ваҡыт етте... 01.04.2019 // Йәмғиәт

6 апрелдә Өфө ҡалаһындағы Үҙәк баҙар янындағы Һалдат күленә килһәгеҙ, үкенмәҫһегеҙ. Унда тәүлек...

Тотош уҡырға 3 370

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә

Мөхәббәт менән бәхет гел бергә 31.03.2019 // Йәмғиәт

– Мөхәббәт ҡайҙа юғала? – тип һораған атаһынан бәләкәй Бәхет. – Үлә. Кешеләр булғанды ҡәҙерләмәй,...

Тотош уҡырға 3 916

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..."

"Ҡайһылай оятҡа ҡалдым..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Асыу, ярһыу кешенең бөтөн тәнен, күңелен ялмап алыусан. Шуға әҙәм балаһының бындай осраҡта...

Тотош уҡырға 3 812

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп

Ризыҡ менән бергә өмөт-ышаныс өләшеп 31.03.2019 // Йәмғиәт

Ирекмәндәр Сибайҙа өс айҙан ашыу инде “Йәшәү ризығы” тип аталған мәрхәмәтлек акцияһы үткәрә: ауыр...

Тотош уҡырға 3 175

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..."

"Аҙыҡтың өлөшөн генә һалыр инем..." 31.03.2019 // Йәмғиәт

Имам-хатип мәсеткә вәғәз һөйләргә килһә, унда бер генә кеше – йәш көтөүсе – ултыра, ти....

Тотош уҡырға 3 390

135 мең граждан саҡырыла

135 мең граждан саҡырыла 31.03.2019 // Йәмғиәт

Рәсәй Президенты хәрби хеҙмәткә яҙғы саҡырылыш тураһында указға ҡул ҡуйҙы. Ул кисә, 30 мартта,...

Тотош уҡырға 2 933

Йоҡларға ҡурҡам...

Йоҡларға ҡурҡам... 30.03.2019 // Йәмғиәт

Баҡыйлыҡҡа күскәненә тиҫтә йылға яҡын ваҡыт уҙһа ла, әсәйем һуңғы арала төшөмә йыш инә башланы....

Тотош уҡырға 3 504

Йәкшәмбелә ғаилә менән ҡайҙа барырға була?

Йәкшәмбелә ғаилә менән ҡайҙа барырға була? 29.03.2019 // Йәмғиәт

Ҡул эштәре менән булыу, аш-һыу бешереү, бейеү, һүрәт төшөрөү, спорт уйындары... Ә һеҙҙең ғаиләнең...

Тотош уҡырға 1 893

"Мин Хәйбулланан!" тип ғорурланыр йәштәр ҙә

"Мин Хәйбулланан!" тип ғорурланыр йәштәр ҙә 29.03.2019 // Йәмғиәт

Башҡортостандың 100 йыллығына арналған саралар дауам итә. Бөгөн, мәҫәлән, Хәйбулла районы үҙәге...

Тотош уҡырға 1 912

Сарыҡ нисек тегелә?

Сарыҡ нисек тегелә? 29.03.2019 // Йәмғиәт

Учалы тарих һәм тыуған яҡты өйрәнеү музейында башҡорттоң традицион аяҡ кейеме – сарыҡ тегеү буйынса...

Тотош уҡырға 2 072

15 апрелдә башлана

15 апрелдә башлана 29.03.2019 // Йәмғиәт

Учалы районы хакимиәтендә подъездарҙы төҙөкләндереү буйынса республика программаһының тормошҡа...

Тотош уҡырға 1 840