Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Туй ҡото — Ил терәге
Туй ҡото — Ил терәге
Башҡорттоң туй йолаһы ифрат ҡатмарлы, тәрән йөкмәткеле. Уның һәр эпизодында бик боронғо аң ҡатламы, мифологик белемгә бәйле мәғлүмәт ҡойолоп, һеңеп ҡалған.

Уларҙың асҡысын, мәғәнәһен белеү өсөн тарих, этнография, мифология, археология, шулай уҡ биогенетика, этнопсихология һ.б. фәндәргә ҡараған белгес йәлеп ителергә тейеш. Мәҫәлән, сеңләү йолаһы — атай йортонан киткән ҡыҙҙың ҡайғыһын, һағышын белдереүсе бер күренеш. Әммә уның нигеҙендә ҡыҙҙың хисен, хәлен белдереү хәжәте генә түгел, ә илау магияһы, күҙ йәшенең тылсымлы, таҙарындырыусы булыуы, ырыу тотемдарының күңелен күреү сараһы ла ята. Яңы статусҡа күскәндә үлеп-терелеү мотивы күҙәтелә. Шуға ла ҡыҙҙарҙы хатта махсус семетеп илатҡан еңгәләр. Ҡыҙ яратҡан кешеһенә барһа ла! Сөнки йола шулай ҡуша, мифик белемгә бәйле ата-баба аҡылына таянған йола фәҡәт бер кеше күңелен генә түгел, ә ил хәстәрен барлай.
Һәр ерҙә милләт үҙ ҡануны менән йәшәгәндәй, төрлө төбәктең үҙенең туй йолаһы бар. Унда ер-һыу, тормош-көнкүреш, һөйләш-тел үҙенсәлектәре генә түгел, этнопсихологик фактор, йәнә аш-һыу, кейем-һалым, йыр-бейеү һәм башҡа мәҙәниәт тә сағыла. Шуға ла туй йолаһы ырыу-ара билгеләре менән дә, хатта ауыл-ауылы менән дә айырмалы. Әммә туйҙың төп идеяһы — тормошҡа, донъя барышына, камиллығына ныҡлыҡ өҫтәү, тыуым-үрсемде ишәйтер өсөн маҡсатлы, тәғәйен тыуған яңы ғаиләне бәрәкәтле итеү һәм мөмкин тиклем уны ҡурсалау. Шуға ла, күҙ тейеүҙән һаҡлар өсөн тамға-символдар менән ҡатмарлы итеп биҙәлгән бетеү кеүек, туй йолаһы ла — ифрат ҡатмарлы, күп биҙәкле, ҡырлы, баҫҡыслы күренеш. Донъя нисек оҙайлы, ҡат-ҡат төҙөлә һәм унда ниндәй көстәр ярыша, ҡатнаша — шундай уҡ сакраль фекер сер, код аналогияһы туйҙа сағыла. Оҙаҡ, ҡат-ҡат төрлө йола, уйын, йыр менән биҙәлеп, ваҡыт — арауыҡ — урын төшөнсәләрен бәйләп бер итеп, илау, көрәшеү, ярышып сабышыу һ.б. эмоциялар менән тормош ҡанундарын, йәшәү барышын ауазландырып төҙөлгән ул туй йолаһының донъя моделе.
Уның ҡағиҙәләре, билгеләрен, эпизодтарын ни тиклем күберәк, тулыраҡ үтәйһең, йәш ғаилә тормошо ла шунса төҙөк, ныҡ була, бирешмәй. Туй үткәреү — яңы донъя төҙөлөүҙең бер микромоделе. Ә донъя ике-өс көндә төҙөлмәй. Хәҙер инде туйҙар бер генә көн бара.
Борон туйҙар яусы йөрөүенән башлап түркенгә (ҡыҙ атай йортона ваҡытлыса ҡайтып килә) тиклем барған, һәм ҡыҙҙы оҙатып алғансы йылдар үткән. Һәр йоланы — ҡот сабыу, ҡоҙа һыйлау, теләк әйтеү, һандыҡ һатыу, бирнә элеү, егет һынау, ҡыҙ һынау, һыу юлы, кейәүләү, түшелдерек һатыу һәм башҡаларын — теүәл үтәмәйенсә, туй йәмғиәттә рәсми рәүештә раҫлау алмай, ырыу намыҫы алдында ваҡиға була алмай. Әлеге заманда иһә был изге тылсым-хәҡиҡәт онотолдо. Тиҙ-тиҙ генә ойошторолған туй кеүек, ғаилә институты ла бушағая башланы.
Туйҙа бүләк — ҡот, ырыҫ, шатлыҡ уртаҡлашыу билгеһе. Байыу йәки туйҙан килем алыу — башҡорт халҡының күңеленә, донъяһына ят күренеш. Әлбиттә, ҡалым үҙе — иҡтисадисара. "Энә лә — бүләк, дөйә лә — бүләк". Тәжрибәле инәләр, аҡ һаҡаллы ағалар теләгенә ҡушып бирелгән ихлас ҡыуаныс, теләктәшлек ҡәҙерле булған. Мал бүләге иһә ҡот, бәрәкәт сығанағы булып, ҙур, матур тойғо менән ырыу ырыҫын һаҡлап, ҙурлап, әммә сама белеп бирелгән...
Хәҙерге туй иһә бүләк бирешеүҙе ярышҡа әйләндереп (иң яман нәмә) нәфсе ҡолон ҡоторта башланы.
Донъя төҙөлөүендә ризыҡ культы, уның барлығы һәм буласағы — үҙе тылсымлы фекер. Шуға ла күләмле, ҙур матур байрамдар — Кеше тормошона ҡағылһынмы, Тәбиғәт тормошонамы — туй тигән һүҙ менән билгеләнә. "Ҡарға туй", "Бесән туй", "Һабантуй", "Ҡалым туй", "Ҡалын туй"... Ҡасандыр тәбиғәтте ризалатып, байрамдар үткәреп, оло ҡаҙандарҙа (мифологияла тормоштоң, болғана-болғана донъя булыуын, барлығын моделләштереүсе изге предмет) бешерелгән мул ризыҡты туйғансы тәғәм итеү төп маҡсат-һөҙөмтә булып ойоша. Ил хөрмәтенә, бәрәкәт хаҡына бешерелгән тылсымлы ризыҡты туйғансы ашау йола булараҡ нығына.
Рубриканы филология фәндәре докторы Розалия
СОЛТАНГӘРӘЕВА алып бара.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






"Иҙел башы" менән "Арғымаҡ" осрашһа...

"Иҙел башы" менән "Арғымаҡ" осрашһа... 30.03.2019 // Әҙәбиәт

Белорет районының Абҙаҡ мәктәбендә әҙиптәр менән осрашыуҙар даими үтеп тора....

Тотош уҡырға 1 650

Шәйехзада БАБИЧ Өмөт ҡайнап, ташып күкрәгемдән, Көтәм тиҙҙән аҡ көн тыуғанын...

Шәйехзада БАБИЧ Өмөт ҡайнап, ташып күкрәгемдән, Көтәм тиҙҙән аҡ көн тыуғанын... 29.03.2019 // Әҙәбиәт

28 мартта Башҡортостан Автономияһы көрәшсеһе, азатлыҡ йырсыһы, башҡорт халҡының арҙаҡлы улы, шағир...

Тотош уҡырға 2 022

Беҙ “Пионер”ҙа тәрбиәләндек!

Беҙ “Пионер”ҙа тәрбиәләндек! 29.03.2019 // Әҙәбиәт

Мин бәләкәй саҡта ул журнал “Пионер” тип атала ине. Беҙ уны шул тиклем яратып, көтөп алып уҡыныҡ....

Тотош уҡырға 1 536

Бала саҡ иле баҫмаһы

Бала саҡ иле баҫмаһы 29.03.2019 // Әҙәбиәт

Алыҫ 1929 йылдың мартында Башҡортостан балалары “Керпе” тип аталған йөкмәткеле һәм ҡыҙыҡлы...

Тотош уҡырға 1 749

Тоғролоҡта ғына ул дуҫлыҡ бар, Тик дуҫлыҡта ғына хаҡлыҡ бар

Тоғролоҡта ғына ул дуҫлыҡ бар, Тик дуҫлыҡта ғына хаҡлыҡ бар 27.03.2019 // Әҙәбиәт

Башҡортостан – тиңдәргә-тиң илем, Һиндә һалдыҡ дуҫлыҡ һарайын. Таңдай балҡып һинең килер көнөң,...

Тотош уҡырға 1 568

“Китапты йөкмәткеһе өсөн уҡымайым”
Каникул тылсымға бай булмаҡсы

Каникул тылсымға бай булмаҡсы 23.03.2019 // Әҙәбиәт

Учалыла “Бөйөк тылсымсы – театр” тип исемләнгән балалар китабы аҙналығы башланды....

Тотош уҡырға 1 433

“Башҡортостан – баш йортобоҙ”

“Башҡортостан – баш йортобоҙ” 22.03.2019 // Әҙәбиәт

Зәйнәб Биишева исемендәге Башҡортостан “Китап” нәшриәтендә уҙған түңәрәк өҫтәл ошолай атала....

Тотош уҡырға 1 489

Һин дә флешмобҡа ҡушыл!

Һин дә флешмобҡа ҡушыл! 21.03.2019 // Әҙәбиәт

Бөгөн – Бөтә донъя шиғриәт көнө. Уның тарихы тамырҙары менән 1999 йылға барып тоташа: Францияның...

Тотош уҡырға 1 381

Яҡтыкүлгә яҡтылыҡ өҫтәп

Яҡтыкүлгә яҡтылыҡ өҫтәп 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Әле Әбйәлил районының Яҡтыкүл шифаханаһында бер төркөм яҙыусылар һаулығын нығыта, ял итә. Ошо...

Тотош уҡырға 1 643

Әҙәбиәт һөйөүселәрҙе "Бабич" бергә тупланы

Әҙәбиәт һөйөүселәрҙе "Бабич" бергә тупланы 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Баймаҡ биләмә-ара үҙәк китапханаһында әҙәбиәт һөйөүселәр һәм яҙыусылар араһында йылы күпер һалыуға...

Тотош уҡырға 1 374

Фәнзил САНЪЯРОВ:  "Меңйыллыҡтар ҡайҙа барғанда ла, Уралымда йәшәр шиғриәт!"

Фәнзил САНЪЯРОВ: "Меңйыллыҡтар ҡайҙа барғанда ла, Уралымда йәшәр шиғриәт!" 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Ҡоролтайға әҙерләнәм Башҡорттарым Йәнә ҡор йыясаҡ, Бишенсегә үтер Ҡоролтай. Кәңәш-төңәш итер мәл...

Тотош уҡырға 1 545