Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Көтөп алынған һүҙлек
Көтөп алынған һүҙлекБДУ-ның Стәрлетамаҡ филиалы уҡытыусылары — филология фәндәре докторы, профессор Кәрим Ишбаев менән филология фәндәре кандидаты, доцент Зөлфиә Ишкилдинаның "Хәҙерге башҡорт теленең паронимдар һүҙлеге" исемле үҙенсәлекле хеҙмәте донъя күрҙе.

Нимә һуң ул пароним? Грек теленән (para — эргә, йәнәш, onuma — исем, атама) килеп ингән был термин менән морфематик төҙөлөшө, әйтелеше буйынса оҡшаш, мәғәнәләре яғынан айырылған һүҙҙәрҙе атап йөрөтәләр. Паронимдарҙың парлы һүҙҙәр, эргәләш һүҙҙәр тигән атамалары ла осрай.
Омоним, синоним, антоним терминдары һәр мәктәп уҡыусыһына яҡшы таныш. Ә бына пароним һүҙенең мәғәнәһен балалар ғына түгел, ҡайһы бер студенттар, хатта уҡытыусылар тейешенсә аңлап бөтмәй. Шул сәбәпле уларҙың, мәғлүмәт саралары хеҙмәткәрҙәренең телмәрендә был төшөнсәләр бутап йөрөтөлә, береһенең урынына икенсеһе яңылыш ҡулланыла. Һөҙөмтәлә стилистик хаталарға юл ҡуйыла.
Паронимдарҙың бер-береһе менән буталып йөрөүе уларҙың һүҙьяһалыш үҙенсәлектәре, этимологик бәйләнештәре, морфематик һәм фонологик төҙөлөштәре менән бәйле, тип иҫәпләй һүҙлекте төҙөүселәр. Ошоноң сәбәптәренә туҡталайыҡ.
Беренсенән, паронимдарға хас мәғәнә яҡынлығы: һауым (исем)— 1. һауын малдарҙы һауыу эше, һауыу процесы; 2. билдәле бер ваҡыт эсендә һауып алынған һөттөң күләме; һауын (сифат) — 1 а. һауҙырған, һөт биргән; 1 б. "һауын һыйыр" — "буш алыуға иҫәпләнгән килем-төшөм сығанағы" мәғәнәһендә.
Икенсенән, паронимдарҙың морфематик төҙөлөшөнә иғтибар биреп еткермәү: адресат (исем; почта, телеграф йәки телефакс аша ебәрелгән хат, телеграмма йә башҡа нәмәлә адресы күрһәтелгән кеше йәки ойошма, учреждение, предприятие) һәм адресант (исем; почта, телеграф йәки телефакс аша адреслап хат, телеграмма йә башҡа нәмә ебәргән кеше йәки ойошма, учреждение, предприятие).
Өсөнсөнән, үҙләштерелгән сифаттарҙың уларҙы яһаусы исемдәр менән әйтелештәре буйынса оҡшашлыҡтары: минераль (сифат; минералдан торған, минераллы) һәм минерал (исем; физик һәм химик үҙенсәлектәре буйынса бер төрлөрәк булған тәбиғи есем, руда, тау тоҡомо һәм күк есемдәренең состав өлөшө).
Дүртенсенән, һүҙ яһаусы аффикстарҙың мәғәнәһен айырып етмәү: ағым — ағын, һауым — һауын, яуым — яуын кеүек паронимдарҙа -ым аффиксы исем яһай, ә -ын сифат яһауҙа ҡатнаша.
Был тәңгәлдә шуны билдәләү зарур: башҡорт тел ғилемендә паронимия күренешенә иғтибар һуңғы йылдарҙа ғына көсәйә төштө. Юғарыла телгә алынған авторҙар тарафынан һүҙлектең тәжрибә булараҡ төҙөлгән тәүге варианты 2001 йылда баҫылып сыҡты (ҡыҙғанысҡа ҡаршы, тиражы аҙ булыу сәбәпле, киң ҡатлам уҡыусыларға барып етмәне); башҡорт һәм урыҫ телдәрендәге паронимдарҙы сағыштырып өйрәнеүгә бағышланған монографик баҫма 2006 йылда донъя күрҙе.
Һүҙлек менән эш итеүселәрҙә "Лексикографик хеҙмәттең һуңғы варианты тәүгеһенән нимәһе менән айырыла һуң?" тигән һорау тыуыуы ихтимал. Тәү сиратта һүҙлек статьяларының һаны арттырылыуы күҙгә ташлана. Шулай уҡ һәр паронимик берәмеккә ярашлы матур әҙәбиәттән, халыҡ ижады өлгөләренән, матбуғат баҫмаларынан, йәнле һөйләү телмәренән миҫалдар килтереү лексик берәмекте мөмкин тиклем тулыраҡ яҡтыртыуға булышлыҡ иткән.
Бынан тыш, һүҙлектә боронғо төрки теленә ҡағылышлы айырым һүҙҙәрҙең сығанаҡтары, шулай уҡ Көнбайыш Европа телдәренән (грек, латин, инглиз, немец, француз һәм башҡалар) үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең нигеҙе латин графикаһы аша, ә ғәрәп, фарсы телдәренән ингәндәренең башланғыс формалары ғәрәп графикаһы менән бирелгән. Был, әлбиттә, хеҙмәттең бәҫен күтәрә.
Паронимдар, семасиология өлкәһендәге башҡа берәмектәр — антонимдар, синонимдар, омонимдар — кеүек үк, үҙаллы лексик берәмекте тәшкил итә һәм хәҙерге башҡорт теленең дөйөм һүҙ байлығын үҫтереүгә, телмәр мәҙәниәтен камиллаштырыуға ҙур өлөш индерә. Семонимик төрҙәге аңлатмалы һүҙлектәр рәтенә ингән "Хәҙерге башҡорт теленең паронимдар һүҙлеге" лә, ошо уҡ авторҙар тарафынан төҙөлгән "Башҡорт теленең һүҙьяһалыш һүҙлеге" (Өфө, 2005) һымаҡ, башҡорт тел ғилемендә лайыҡлы урынын табыр, лексикографияның яңы юғары баҫҡысын билдәләр тигән ышаныстабыҙ. Уҡыусылар, студенттар, уҡытыусылар, радио, телевидение хеҙмәткәрҙәре һәм башҡорт теле менән ҡыҙыҡһынған барлыҡ кеше өсөн тәғәйенләнгән һүҙлектең тиражы — ике мең дана.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә

  1. Вәғиҙә апай
    Вәғиҙә апай от 10.01.2014, 16:17
    Был баҫмаларҙы уҡығы килә, тик уларҙы ҡайҙан табырға? "Китап" нәшриәтендә почта аша һатыуҙы ойошторһалар ине.






"Иҙел башы" менән "Арғымаҡ" осрашһа...

"Иҙел башы" менән "Арғымаҡ" осрашһа... 30.03.2019 // Әҙәбиәт

Белорет районының Абҙаҡ мәктәбендә әҙиптәр менән осрашыуҙар даими үтеп тора....

Тотош уҡырға 1 650

Шәйехзада БАБИЧ Өмөт ҡайнап, ташып күкрәгемдән, Көтәм тиҙҙән аҡ көн тыуғанын...

Шәйехзада БАБИЧ Өмөт ҡайнап, ташып күкрәгемдән, Көтәм тиҙҙән аҡ көн тыуғанын... 29.03.2019 // Әҙәбиәт

28 мартта Башҡортостан Автономияһы көрәшсеһе, азатлыҡ йырсыһы, башҡорт халҡының арҙаҡлы улы, шағир...

Тотош уҡырға 2 022

Беҙ “Пионер”ҙа тәрбиәләндек!

Беҙ “Пионер”ҙа тәрбиәләндек! 29.03.2019 // Әҙәбиәт

Мин бәләкәй саҡта ул журнал “Пионер” тип атала ине. Беҙ уны шул тиклем яратып, көтөп алып уҡыныҡ....

Тотош уҡырға 1 536

Бала саҡ иле баҫмаһы

Бала саҡ иле баҫмаһы 29.03.2019 // Әҙәбиәт

Алыҫ 1929 йылдың мартында Башҡортостан балалары “Керпе” тип аталған йөкмәткеле һәм ҡыҙыҡлы...

Тотош уҡырға 1 748

Тоғролоҡта ғына ул дуҫлыҡ бар, Тик дуҫлыҡта ғына хаҡлыҡ бар

Тоғролоҡта ғына ул дуҫлыҡ бар, Тик дуҫлыҡта ғына хаҡлыҡ бар 27.03.2019 // Әҙәбиәт

Башҡортостан – тиңдәргә-тиң илем, Һиндә һалдыҡ дуҫлыҡ һарайын. Таңдай балҡып һинең килер көнөң,...

Тотош уҡырға 1 568

“Китапты йөкмәткеһе өсөн уҡымайым”
Каникул тылсымға бай булмаҡсы

Каникул тылсымға бай булмаҡсы 23.03.2019 // Әҙәбиәт

Учалыла “Бөйөк тылсымсы – театр” тип исемләнгән балалар китабы аҙналығы башланды....

Тотош уҡырға 1 433

“Башҡортостан – баш йортобоҙ”

“Башҡортостан – баш йортобоҙ” 22.03.2019 // Әҙәбиәт

Зәйнәб Биишева исемендәге Башҡортостан “Китап” нәшриәтендә уҙған түңәрәк өҫтәл ошолай атала....

Тотош уҡырға 1 489

Һин дә флешмобҡа ҡушыл!

Һин дә флешмобҡа ҡушыл! 21.03.2019 // Әҙәбиәт

Бөгөн – Бөтә донъя шиғриәт көнө. Уның тарихы тамырҙары менән 1999 йылға барып тоташа: Францияның...

Тотош уҡырға 1 381

Яҡтыкүлгә яҡтылыҡ өҫтәп

Яҡтыкүлгә яҡтылыҡ өҫтәп 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Әле Әбйәлил районының Яҡтыкүл шифаханаһында бер төркөм яҙыусылар һаулығын нығыта, ял итә. Ошо...

Тотош уҡырға 1 643

Әҙәбиәт һөйөүселәрҙе "Бабич" бергә тупланы

Әҙәбиәт һөйөүселәрҙе "Бабич" бергә тупланы 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Баймаҡ биләмә-ара үҙәк китапханаһында әҙәбиәт һөйөүселәр һәм яҙыусылар араһында йылы күпер һалыуға...

Тотош уҡырға 1 374

Фәнзил САНЪЯРОВ:  "Меңйыллыҡтар ҡайҙа барғанда ла, Уралымда йәшәр шиғриәт!"

Фәнзил САНЪЯРОВ: "Меңйыллыҡтар ҡайҙа барғанда ла, Уралымда йәшәр шиғриәт!" 20.03.2019 // Әҙәбиәт

Ҡоролтайға әҙерләнәм Башҡорттарым Йәнә ҡор йыясаҡ, Бишенсегә үтер Ҡоролтай. Кәңәш-төңәш итер мәл...

Тотош уҡырға 1 545