Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » “Балаҡатай” тип әйтеүе ҡыйынмы ни?
“Йәнсураны ҡайтарайыҡ!” — ти Ейәнсура районының Иҫәнғол ауылынан Хәмиҙулла Хәйруллин. Ҡаныбыҙға һеңгән “Ейәнсура” ысынында “Йәнсура” икән.
Башҡортта йылға, тау, ҡәбилә-ырыу атамалары шул урында йәшәгән халыҡ телендә генә дөрөҫ әйтелгән. Байтаҡ һүҙ, исем, урыҫсаға күсеп, үҙенең төп мәғәнәһен юғалтҡан. Мәҫәлән, тыуған районым Балаҡатай урыҫса рәсми документтарҙа “Белокатай” булып йөрөй. Был мәсьәлә матбуғат баҫмаларында, халыҡ араһында ваҡыты-ваҡыты менән күтәрелеп ала ла, шуның менән вәссәләм — онотола.
“Бело” менән “бала” — икеһе ике төрлө мәғәнә. Тарихты һайыраҡ белгән ҡайһы берәү, райондың исемен “аҡ ҡатай” заты, “Аҡ урҙа” ханлығына бәйләй. Бындай зат бөтөнләй булмаған, ә “Аҡ урҙа” менән бер ниндәй ҙә уртаҡлығыбыҙ юҡ. Ҡатайҙар Бала һәм Оло Ҡатайға бүленгән. Урыҫтарҙың ҡыҫымы арҡаһында уларҙың ҙур төркөмө хәҙерге Силәбе һәм Ҡорған ерҙәренә барып тамыр йәйгән. Әммә диалект һаҡланып ҡалған: халыҡ, мәҫәлән, “эштәйбеҙ”, “осто тау” тип һөйләшә.
Ҡатайҙар башҡа яҡтарҙа ла, әйтәйек, Туймазы районында бар. Улар, татар телендә белем алыу сәбәпле, шул телдә һөйләшеүгә күскән.
Балаҡатайҙа башҡорттар бер ваҡытта ла туғыҙ мең тирәһенән артманы. “Белокатай”, әлбиттә, уларҙан түгел, ә урыҫтарҙан сыҡҡан һүҙ.
Салауат Юлаев етәкселегендәге күтәрелешкә тиклем үк, Ҡараһаҡал, Батырша яуҙарында, Әй буйы башҡорттары күпләп ҡырыла, башҡорт ауылдарының тамыры юҡ ителә. Унан һуң Тәфтиләү күпме еребеҙҙе яндыра — ҡатайҙарҙың бик аҙ ҡалыуы, ситкә таралыуы тиккә түгел. Урыҫ һәм мишәрҙәргә көлгә ҡалған башҡорт ауылдарына күсенергә рөхсәт ителгән. Һөҙөмтәлә Балаҡатайҙа Исҡуш, Ямаш, Нөгөш, Ҡарлыхан, Шаҡарлы һәм башҡа башҡорт исемле урыҫ ауылдары барлыҡҡа килгән. Әлбиттә, кемдең ҡулында — шуның ауыҙында, тигәндәй, ерҙәребеҙ Искушка, Емашевоға әйләнеп бөттө. Ниңә беҙ үҙ тамырҙарыбыҙҙы юҡ итеүгә ҡул ҡаушырып ултырырға тейеш? Урыҫтарға “Балаҡатай”ҙы таныта алмайбыҙмы ни? Беҙҙең һүҙҙе үҙҙәренсәгә әйләндермәй генә әйтә алмаймы улар?
“Башҡортостан” гәзитендә филология фәндәре докторы Миңһылыу Усманованың “Телебеҙҙе кем боҙа? Үҙебеҙ!” тигән дауамлы мәҡәләһен уҡып барам. Ысынлап та, исемдәрҙе дөрөҫ итеп әйтмәүҙә урыҫ йә башҡа халыҡ түгел, ә тап үҙебеҙ ғәйепле.
“Башҡортостан”ды “Башкирия” тип әйткәндәрҙе лә һаман өйрәтә алмайбыҙ. Башҡа республикаларҙа был йәһәттән мәсьәлә бик ҡәтғи ҡуйылған. Мин үткән быуаттың 90-сы йылдарында Ҡырғыҙстанда йәшәгәйнем. Унда үҙгәртеп ҡороуҙан һуң “Киргизия” тип әйтеүҙе ныҡлы тыйҙылар. Ә беҙҙә нимә тиһәң дә ярай, сабыр халыҡбыҙ бит. Ошо түҙемлегебеҙ ғәмһеҙлеккә әйләнмәһен ине.
Һүҙемде Хәмиҙулла Хәйруллиндың “Йәнсураны ҡайтарайыҡ!” тигән мәҡәләһенән башлағайным. Хаталарҙы төҙәтеүҙе республика Хөкүмәте ҡарамағындағы Терминология хеҙмәте, Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәте институты үҙ өҫтөнә алһын ине, ти яҙманың авторы. Мин дә уға ҡушылам.
Ризуан МӨХӘМӘҘИЕВ,
Башҡортостандың атҡаҙанған
мәҙәниәт хеҙмәткәре.
Балаҡатай районы.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Тыныслыҡ, бер-береңә ихтирам тантанаһы

Тыныслыҡ, бер-береңә ихтирам тантанаһы 31.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Башҡорт, татар, тажик, үзбәк, ҡырғыҙ, ҡаҙаҡ, төркмән, азербайжан... Республикабыҙҙа йәшәгән төрлө...

Тотош уҡырға 2 571

50 мең һум кемдә?

50 мең һум кемдә? 31.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

“Урал аръяғы тауышы” йыр-моң конкурсының еңеүсеһе билдәле булды. Ул – 15 йәшлек Сибай ҡыҙы...

Тотош уҡырға 2 571

Ейәнсуралар йәшлеккә алып ҡайтты...

Ейәнсуралар йәшлеккә алып ҡайтты... 30.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Республикабыҙҙа театрҙар фестиваль-марафоны дауам итә. Ошо көндәрҙә штандарт йылайырҙарҙан...

Тотош уҡырға 2 252

Йондоҙ ниңә юғалған?

Йондоҙ ниңә юғалған? 30.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Ҡазандағы Дан аллеяһынан Хәниә Фәрхиҙең хәтер йондоҙо юғалған....

Тотош уҡырға 1 409

"Тамаша-2019": кемдәр еңеүсе?

"Тамаша-2019": кемдәр еңеүсе? 29.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Бөрйән районында Башҡортостандың 100 йыллығына, Театр йылына арналған “Тамаша-2019” фестивале үтте....

Тотош уҡырға 1 232

25 йылдың иң яҡшыһы...

25 йылдың иң яҡшыһы... 29.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Ике йыллыҡ тынлыҡтан һуң Байегет йәнә концерт ҡуймаҡсы....

Тотош уҡырға 1 496

Сәхнә яратһаң, бында кил!

Сәхнә яратһаң, бында кил! 29.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре ошонда сыныға....

Тотош уҡырға 1 295

Сыйырсыҡтар ҡайтып ҡуныр...

Сыйырсыҡтар ҡайтып ҡуныр... 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Уҡыусыларҙың яҙғы каникулы булыуға ҡарамаҫтан, Сибай һынлы сәнғәт мәктәбендә оҫталыҡ дәрестәре...

Тотош уҡырға 1 301

Баймаҡтың “Ҡояшлы сәхнә донъяһы”

Баймаҡтың “Ҡояшлы сәхнә донъяһы” 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Халыҡ-ара театр көнө уңайынан Баймаҡ үҙәк китапханаһында “Ҡояшлы сәхнә донъяһы” исемле фотокүргәҙмә...

Тотош уҡырға 1 123

Зәйнетдиндең үҙ лейблы буласаҡ

Зәйнетдиндең үҙ лейблы буласаҡ 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Йыр-моңға ла, бейеүгә лә берҙәй маһир, ундан ашыу музыка ҡоралында оҫта уйнаған, башҡорт...

Тотош уҡырға 1 233

Ҡурсаҡ театры яңыра

Ҡурсаҡ театры яңыра 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Башҡорт дәүләт ҡурсаҡ театры, ниһайәт, капиталь ремонтланасаҡ һәм уға яңы төкәтмә төҙөйәсәктәр....

Тотош уҡырға 1 137

Сәнғәтте яратҡандар

Сәнғәтте яратҡандар 27.03.2019 // Мәҙәниәт һәм cәнғәт

Профессиональ сәнғәткә хеҙмәт итеүселәрҙе берләштергән байрам булараҡ һәр ижади коллектив өсөн...

Тотош уҡырға 1 363