Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Рухи ҡиммәттәр һағында
Рухи  ҡиммәттәр һағында Фольклор белгесе, филология фәндәре докторы Фәнүзә Нәҙершина һуңғы ике-өс тиҫтә йыл эсендә ғилми коллектив ҡына үтәп сығырлыҡ ҙур эштәр башҡарҙы. Уның халҡыбыҙҙың ауыҙ-тел ижады ынйыларын башҡорт, урыҫ, инглиз телдәрендә әҙерләп, бар донъяға танытыуы – ҙур рухи ҡаһарманлыҡ.
1995 йылда уҡ ғалимә күренекле йырсы Флүрә Килдейәрова менән берлектә “Халҡым йыры” тигән китап әҙерләп сығарғайны. Баҫма башҡорт, урыҫ һәм инглиз телдәрендә донъя күрҙе. Аҙаҡ Фәнүзә Айытбай ҡыҙы, айырым тәржемәселәрҙе йәлеп итеп, “Башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре”, “Башҡорт халыҡ риүәйәттәре һәм легендалары”, “Башҡортса-инглизсә-урыҫса мәғәнәләш мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге”, “Урал батыр”. Башҡорт халыҡ ҡобайыры” тигән хеҙмәттәр яҙҙы. Уларҙа ла фольклор әҫәрҙәре өс телдә тәҡдим ителгән, һәр береһенә тейешле аңлатма, иҫкәрмә бирелгән, йырҙарҙың ноталары урынлаштырылған, боронғо һәм диалект лексикаһына һүҙлек төҙөлгән. Аҙағыраҡ ғалимәнең шундай уҡ алымға ҡоролған “Салауат башҡорт фольклорында” исемле ике томлы хеҙмәте донъя күрҙе.
Мәғлүм булыуынса, Фәнүзә Нәҙершина халҡыбыҙҙың легенда һәм риүәйәттәрен өйрәнеү эше менән күптән шөғөлләнә. Бының өсөн бихисап фәнни экспедицияларға, командировкаларға сығып, өлкәндәр хәтерендә һаҡланған рухи ҡомартҡыларҙы яҙып алды. Энә менән ҡоҙоҡ ҡаҙыуға тиң хеҙмәттең һөҙөмтәһе булып башҡорт һәм урыҫ телдәрендә “Башҡорт халыҡ ижады: риүәйәттәр, легендалар” тигән китаптар донъя күрҙе. Шул осорҙа һәм һуңыраҡ “Халыҡ хәтере” һәм үрҙә телгә алынған “Башҡорт халыҡ йырҙары, йыр-риүәйәттәре” исемле хеҙмәттәре, тиҫтәләрсә мәҡәләһе баҫылып сыҡты.
Былтыр иһә ғалимә “Башҡорт тарихи риүәйәттәре һәм легендалары” тигән яңы китабы менән һөйөндөрҙө. Урыҫ телендә ул. Элекке хеҙмәттәренә нигеҙләнһә лә, уларҙың туранан-тура күсермәһе, икенсе йәки өсөнсө баҫмаһы түгел. Беренсенән, автор ҡасандыр урыҫ теленә тәржемә итеп баҫтырылған легенда һәм риүәйәт текстарын камиллаштырыу маҡсатында уларға бер аҙ төҙәтмә, үҙгәреш индергән. Аңлатмалар, иҫкәрмәләр киңәйтелгән, тулыландырылған. Өҫтәмә материалдарға ла ғалимә төплө һәм күп яҡлы анализ яһаған.
Икенсенән, Фәнүзә Айытбай ҡыҙы яңы хеҙмәтен һуңғы йылдарҙағы эҙләнеүҙәренә таянып, Рәсәй, донъя фольклористикаһындағы яңы ҡаҙаныштарҙы иҫәпкә алып, заманса методиканы һәм алымдарҙы ҡулланып яҙған. Мәҫәлән, “тарихи риүәйәт” тигән төшөнсәгә фәндә күптән йәшәп килгән ҡарашҡа ярашлы аныҡ хәл-ваҡиғалар, шәхестәр тура­һындағы әҫәрҙәрҙе генә түгел, ә ауылдар, йәйләүҙәр тарихына бәйле, шулай уҡ этногенетик йөкмәткеле риүәйәттәрҙе лә индергән. Йәғни төшөнсәгә киңерәк мәғәнә һалған, ҡарашын методологик йәһәттән төплө нигеҙләгән, дәлилләгән.
Авторҙың элекке китаптары менән сағыш­тырғанда, халыҡ ижады әҫәрҙәрен төркөмләп биреүҙә лә яңылыҡ бар. Әйтәйек, тәүҙә иң боронғо дәүерҙәргә, татар-монгол яуҙарына, башҡорт иленең Урыҫ дәүләтенә ҡушылыуына, ырыу-ара ыҙғыштарға, башҡорт ихтилалдарына арналған легенда һәм риүәйәттәр бирелһә, 1773 – 1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы, унда Салауат Юлаевтың әһәмиәтен тасуирлаған әҫәрҙәр икенсе төркөмдө тәшкил итә. Батырыбыҙҙың аты, ҡоралы, шәхси һыҙаттары, ғаиләһе, баш күтәреүҙән һуңғы ваҡиғалар һәм бүтән күренештәргә бәйле топонимик атамалар тураһындағы әҫәрҙәр үҙҙәре айырым төркөмдәрҙе хасил иткән. 1812 йылғы Ватан һуғышы, кантонлыҡ осорондағы хәрби хеҙмәт, төрлө ҡаһармандар, ҡасҡындар хаҡындағы фольклор ҡомартҡыларынан һуң граждандар һуғышына, коллективлаштырыу дәүеренә һәм Бөйөк Ватан һуғышына ҡағылышлы әҫәрҙәр урынлаштырылған. Ауылдарҙың тарихына бәйле легенда һәм риүәйәттәр иһә үҙе бер төркөм рәүешендә китаптың иң аҙағында бирелгән.
Һәр тематик төркөм аҙағында ҡомартҡы текстарының ҡайһы сығанаҡтарҙан, архивтан алынғанлығы аныҡ күрһәтелгән. Аңлатмаларҙа авторҙың һуңғы йылдарҙа сыҡҡан фәнни әҙәбиәтте, документаль материалды киң ҡулланғанлығы асыҡ күренә.
Һуңғы өлөш шартлы ҡыҫҡартмалар исемлегенән, глоссарийҙан, йәғни текстарҙа урыҫ теленә тәржемәһеҙ бирелгән һүҙҙәргә һәм географик атамаларға аңлатмаларҙан тора. Бүтән ғилми баҫмаларҙа бөтөнләй тиерлек осрамаған “Мотивтар күрһәткесе” иғтибарҙы йәлеп итә. Урыҫ һәм инглиз телдәрендә тәҡдим ителгән был бүлексәлә автор, тематик төркөмсәләргә бүлеп, боронғо дәүерҙән алып ХХ быуаттың беренсе яртыһына тиклемге хәл-ваҡиғаларҙы тасуирлаған легенда-риүәйәт­тәрҙәге төп мотивтарҙы атап сыҡҡан. Был, әлбиттә, уҡыусыға китаптан кәрәкле тексты табыуҙы күпкә еңелләштерә. Этник атамаларға, тарихи һәм легендар персонаждарҙың исемдәренә бәйле күрһәткестәр ҙә уҡыусыға уңайлыҡ, еңеллек тыуҙырыу маҡсатынан төҙөлгән. Китапты фольклор ҡомартҡыларының кемдәрҙән, нисек яҙып алыныуына, текстарҙы бығаса кемдәрҙең урыҫ теленә тәржемә итеүенә ҡағылышлы күрһәткестәр йомғаҡлай.
Ғөмүмән, яңы китаптың киң ҡатлам уҡыусылар өсөн ҡыҙыҡлы, әһәмиәтле сығанаҡ булырына шик юҡ.

Миңлеғәли НӘҘЕРҒОЛОВ,
филология фәндәре докторы.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә

Шәжәрәле ерҙә тәртип түрҙә 30.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

2018 йылдың 1 сентябрендә “Башҡортостан тарихы шәхестәр күҙлеге аша: генеалогик аспект” тигән...

Тотош уҡырға 2 441

Шунда уҡ икенсе курсҡа ҡабул ителһәләр...

Шунда уҡ икенсе курсҡа ҡабул ителһәләр... 27.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

Республика етәксеһе Радий Хәбиров медицина училищеһын тамамлағандарҙы шунда уҡ ошо йүнәлештәге...

Тотош уҡырға 1 293

Монголиянан ҡунаҡ килде

Монголиянан ҡунаҡ килде 27.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

БДУ-ның Сибай институты студенттары Монголияның Фән һәм технология дәүләт университеты профессоры...

Тотош уҡырға 1 748

Биш көнлөк уҡыу башлана

Биш көнлөк уҡыу башлана 27.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

1 апрелдән Өфөнөң башланғыс класс уҡыусылары биш көнлөк уҡыуға күсә....

Тотош уҡырға 1 160

Данлы юлға тап төшөрмәй

Данлы юлға тап төшөрмәй 27.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

Сибай гимназия-интернаты — төбәктә генә түгел, республикала ла киң билдәле уҡыу йорттарының береһе....

Тотош уҡырға 1 591

Балағыҙҙы кем итеп күрәһегеҙ?

Балағыҙҙы кем итеп күрәһегеҙ? 26.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

“Ромир” холдингы ата-әсәләр араһында ҡыҙыҡлы һорау алыу ойошторған. Рәсәйҙәр балалары өсөн ниндәй...

Тотош уҡырға 1 201

Йәй етте ләме ни?

Йәй етте ләме ни? 26.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

Ҡырмыҫҡалы районы хакимиәте йыл да балаларҙың йәйге ялын файҙалы үткәреү, сәләмәтлектәрен нығытыу...

Тотош уҡырға 1 198

"Үлмәҫбай" ҙа яңғыраны

"Үлмәҫбай" ҙа яңғыраны 25.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

“Башҡортостан халыҡтары телдәре һәм мәҙәниәте – республиканың милли ҡаҙанышы” форумында балалар ҙа...

Тотош уҡырға 1 233

Барыһы ла үҙебеҙгә бәйле

Барыһы ла үҙебеҙгә бәйле 25.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

Туған телдең, мәҙәниәттең яҙмышы һәр заманда ла кешенең, халыҡтың үҙенә бәйле. Был рухи...

Тотош уҡырға 1 090

Милли ҡаҙаныштарыбыҙ һағында

Милли ҡаҙаныштарыбыҙ һағында 25.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

Өфөлә Рәсәй Президенты ҡарамағындағы Гражданлыҡ йәмғиәтен үҫтереү һәм кеше хоҡуҡтары буйынса...

Тотош уҡырға 1 107

Етәкселәр уҡыусыларға рәхмәт белдерҙе

Етәкселәр уҡыусыларға рәхмәт белдерҙе 23.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

Бөгөн Өфөлә химия буйынса Бөтә Рәсәй олимпиадаһының һуңғы, өсөнсө, этабы тамамланды. Дөйөм алғанда,...

Тотош уҡырға 1 081

"Әкиәт"тән – мажаралы әкиәттәр

"Әкиәт"тән – мажаралы әкиәттәр 23.03.2019 // Белем һәм тәрбиә

Сибайҙың “Әкиәт” балалар баҡсаһы хеҙмәткәрҙәре үҙ тәрбиәләнеүселәре, ата-әсәләр менән берлектә...

Тотош уҡырға 1 430