Вконтакте facebook Вконтакте Вконтакте
Гәзитте ойоштороусылар:
Башҡортостан Республикаһы
Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай,
Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте
» » Һәр кемдең эш өҫтәлендә булыр
Һәр кемдең эш өҫтәлендә булыр
Кешелек аҡылы донъяға килтергән ҙур асыштар араһында иң бөйөгө, мөғжизәлеһе — тел. Ул халыҡтың үҙе менән яралып, бергә үҫә, шуның өсөн дә милләттең барлыҡ яҙмышын, булмышын сағылдыра.


Донъялағы меңдәрсә тел араһында туған телебеҙҙең дә булыуы, уның дәүләт статусында үҫеше, камиллашыуы — шатлыҡлы күренеш. Балаларыбыҙ башҡортса белем ала, әҙиптәр әҫәрҙәр ижад итә, сәхнәләрҙән моңло йырҙар яңғырай, матбуғат баҫмалары донъя күрә, телерадиотапшырыуҙар ойошторола... Ғалимдарыбыҙ иһә телебеҙҙе төрлө яҡлап өйрәнә, барлыҡҡа килеү тарихын, үҫешен тикшерә. Мәҡәләмдә тап шундай кешеләр — милли хазинабыҙҙы быуындан быуынға еткереүселәр, уларҙың күләмле, йөкмәткеле, ҙур әһәмиәткә эйә хеҙмәт емеше булған “Башҡорт теленең академик һүҙлеге” хаҡында һөйләмәксемен.
Билдәле булыуынса, Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө ғилми үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты директоры, филология фәндәре докторы, профессор Ф.Ғ. Хисамитдинова етәкселегендә әҙерләнгән ун томлыҡ һүҙлектең I, II томы — 2011, III һәм IV томдары 2012 йылда донъя күрҙе. Хеҙмәттең төп маҡсаты — ауыҙ-тел ижады ҡомартҡыларынан алып бөгөнгәсә йәшәп килгән барлыҡ һүҙҙәрҙе күрһәтеү.
Академик һүҙлектең быға тиклем сыҡҡан башҡаларынан айырмаһы ҙур:
1. Аңлатмалы-тәржемәүи хеҙмәт булараҡ, башҡорт теленең барлыҡ лексикаһын үҙ эсенә алған. Диалекттарҙағы, йәнле һөйләү телмәрендәге ябай һүҙҙәр һәм уларҙың варианттары индерелгән, сөнки улар киң ҡулланыла, әҙәби әҫәрҙәрҙә лә йыш осрай.
2. Баш һүҙ рәүешендә башҡорт теленең айырылғыһыҙ өлөшөн тәшкил иткән, һүҙьяһалыштың төрлө саралары ярҙамында барлыҡҡа килгән һүҙҙәр, ҡушма һүҙҙәр һәм терминдар, аналитик ҡылымдар бирелгән.
3. Хәҙерге лексикография талаптарына ярашлы төҙөлгән хеҙмәттә халыҡтың тормошто аңлауы, ысынбарлыҡты танып белеүе аныҡ, киң сағылдыра, туған телдең ҡабатланмаҫ матурлығын, байлығын аңлау мөмкинлеге бирелә. Ырым-ышаныуға бәйле лексик берәмектәрҙең этномәҙәни төшөнсәһе лә асыҡлана.
4. Заман талабына ярашлы, һүҙҙәр һәм уларҙың мәғәнәһе урыҫ теленә тәржемә ителгән. Тимәк, һүҙлек төрлө ҡатлам кешеләрен үҙенә йәлеп итә, фәнни-филологик ихтыяждар ҙа ҡәнәғәтләндерелә. Тағы шуны әйтергә кәрәк: башҡорт телендәге бөгөнгө иҫкергән һүҙҙәрҙең, нығынған һүҙбәйләнештәрҙең күбеһе урыҫсаға тәржемә итеүҙе талап итә. Был үҙ сиратында хәҙерге йәштәргә һәм киләсәк быуын вәкилдәренә һүҙҙәрҙең мәғәнәһен теүәл, тулы, еңел аңларға мөмкинлек бирә.
5. Һүҙлек ҡулланыусының һәр төрлө һорауына яуап бирергә тейеш. Был талапты үтәү маҡсатында баш һүҙҙәр урыҫ, инглиз һәм төрөк телдәренә тәржемә ителеп бирелгән.
6. Һүҙҙең телдә йәшәүен, ҡулланылышын тулыһынса күрһәтеү өсөн уның мәғәнәһе, төрлө яҡлы үҙенсәлектәре нәфис, фәнни, ижтимағи-сәйәси, публицистик әҙәбиәттән, һөйләштәрҙән алынған миҫалдар менән нығытылған.
7. Һәр һүҙ грамматик яҡтан тасуирлана, уның яһалыш һәм ҡулланылыш үҙенсәлектәре күрһәтелгән.
8. Һирәк ҡулланылған һүҙҙәр эргәһендә тейешле билдәләр ҡуйылған.
9. Һүҙҙәргә этимологик яҡтан аңлатма бирелгән.
10. Ҡулланылған фитонимик һәм флористик терминологияны аныҡ күҙ алдына баҫтырыу өсөн уларҙың латин телендәге халыҡ-ара фәнни атамалары тәҡдим ителгән.
11. Лексиканың айырылғыһыҙ өлөшөн тәшкил иткән киң таралышлы һәм ҡулланылышлы яңғыҙлыҡ исемдәр, шулай уҡ хәҙерге телдә нығынған аббревиатуралар, ҡыҫҡартмалар теҙмәһе бирелгән.
Һүҙлекте төҙөүселәр, үрҙә һаналып кителгәндәрҙең барыһын да күҙ уңында тотоп, һәр һүҙгә аңлатма ҡуйған. Хеҙмәтте ҡулға алыу менән уның статьяһын төҙөү өсөн дә, ҡулланыусылар өсөн дә уңайлы схема-модель иғтибарҙы йәлеп итә. Ул һүҙлек төҙөүҙең ни тиклем ҡыҙыҡ һәм ҡатмарлы, төплө белем талап иткән ауыр эш икәнлеген күрһәтеп тора. Бындай мәғлүмәттәрҙе табыу, уҡыусыларға еткереү өсөн күпме тырышлыҡ кәрәк! Телдәге һәр һүҙҙе тикшереү — ифрат ҙур эш, энә менән ҡоҙоҡ ҡаҙыуға тиң.
Һүҙлек башҡорт теленең үткәне, бөгөнгөһө, киләсәге, халҡыбыҙ мәҙәниәте менән ҡыҙыҡһынған уҡыусыларға тәғәйенләнгән — уның һәр мәктәптә, уҡыусыла, уҡытыусыла, өйҙә булырына иманым камил. Шулай уҡ был хеҙмәт төркиәтселәр, алтайсылар һәм башҡа белгестәргә ғилми тикшеренеү эштәрендә, төрлө уҡыу йорттарында башҡорт һәм урыҫ телдәрен өйрәтеүселәргә, тәржемәселәргә, киң мәғлүмәт саралары хеҙмәткәрҙәренә лә файҙалы буласаҡ.
Хеҙмәттең I — IV томдарын ҡулыма алған һайын ҙур ғорурлыҡ кисерәм, халҡыбыҙҙың хазинаһын, күңел байлығын тәфсирләп йыйған белгестәргә рәхмәт уҡыйым. Һүҙлектәр төҙөлөп бөтөп, халҡыбыҙҙың тел байлығы түкмәй-сәсмәй ҡайтарылып, киләсәк быуынға аманат итеп тапшырыла икән, беҙҙең быуын иңенә төшкән изге бурыс намыҫ менән үтәлде тип әйтергә була. Тимәк, ошо хеҙмәт менән башҡорт халҡы үҙенә тел гәүһәрҙәренән һәйкәл ҡуя тигән һүҙ. Һүҙлек өҫтөндә эшләгән ғалимдарыбыҙға күләмле, мөһим эштәрен уңышлы башҡарып сығыуын теләйем. Бер тәҡдимем дә бар: хеҙмәттә Әй буйы һөйләшендә йыш ҡулланылған “асытҡы” (варианты — әсетке), “асытыу” (әсетеү), “балаһыратыу” (бал һарҡытҡыс) кеүек лексик берәмектәр ҙә урын алһын ине.

Фәнүзә АРЫҪЛАНОВА,
Һаҡмар мәктәбе уҡытыусыһы, Рәсәйҙең халыҡ мәғарифы алдынғыһы.




Беҙҙе Яндекс Дзен лентаһында уҡығыҙ

В ОдноклассникахВконтакте

Комментарий өҫтәргә






Азатлыҡ һөйгән милләттәшебеҙ
Туған телеңде белеү донъяға ҡарашты киңәйтә

Туған телеңде белеү донъяға ҡарашты киңәйтә 29.03.2019 // Башҡорт донъяһы

Башҡорт телен һаҡлау һәм үҫтереү буйынса фонд төҙөлдө, Башҡортостан Башлығының гранты булдырылды....

Тотош уҡырға 1 261

Шүлгәнде лә күрҙек беҙ

Шүлгәнде лә күрҙек беҙ 23.03.2019 // Башҡорт донъяһы

“Башҡортостан” дәүләт концерт залы фойеһында республиканың ҡаҙаныштарын сағылдырған махсус...

Тотош уҡырға 1 100

Ырып-ырып башҡорт тарихы яҙылған ул Ырымбурҙың нигеҙ ташына
Тормошоғоҙ  йыр булһын...

Тормошоғоҙ йыр булһын... 01.03.2019 // Башҡорт донъяһы

Бөгөн – башҡорт ғаиләһе көнө. Даланлы һәм уңған ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙҙың береһе, “Баш­ҡортостандың...

Тотош уҡырға 1 480

Бөтөү хәүефе янай тиһәләр ҙә...
Беҙ ғаиләлә башҡортса аралашабыҙ. Ә һеҙ?

Беҙ ғаиләлә башҡортса аралашабыҙ. Ә һеҙ? 20.02.2019 // Башҡорт донъяһы

Әйҙәгеҙ, үҙ милләтебеҙ менән ғорурланайыҡ....

Тотош уҡырға 11 552

Автономияның яҙмышы Башҡорт корпусынан айырылғыһыҙ

Автономияның яҙмышы Башҡорт корпусынан айырылғыһыҙ 19.02.2019 // Башҡорт донъяһы

Милли музей урынлашҡан йортҡа ике дәүләт эшмәкәре иҫтәлегенә таҡтаташ ҡуйыу фарыз....

Тотош уҡырға 11 389

Бер ҡайҙа ла уҡыу бәхете теймәһә лә...

Бер ҡайҙа ла уҡыу бәхете теймәһә лә... 15.02.2019 // Башҡорт донъяһы

Бынан бер быуат элек Башҡортостан дәүләтселеген булдырыуҙа һәм уны артабан нығытыуҙа тәүҙә –...

Тотош уҡырға 1 418

Эй, Аҡтаныш, яҡты һинең асман,  Ал ҡан менән тарих яҙылған!..
Күлдәр иле Ҡоншаҡта ҡот бар

Күлдәр иле Ҡоншаҡта ҡот бар 25.01.2019 // Башҡорт донъяһы

Милләттәштәребеҙҙең асылға тоғролоғона һоҡландыҡ....

Тотош уҡырға 2 133

“Башҡортостан, тиһәм, ҡанатланам, Башҡортостан, тиһәм, йән әрней...”

“Башҡортостан, тиһәм, ҡанатланам, Башҡортостан, тиһәм, йән әрней...” 23.01.2019 // Башҡорт донъяһы

Күренекле замандашыбыҙ Гөлсинә Батыршинаның республикалағы эшмәкәрлеген ситтән тороп күҙәттем: ул...

Тотош уҡырға 2 118